诗文大全
2/4页惜诵
惜诵以致愍兮,发愤以抒情。
所作忠而言之兮,指苍天以为正。
令五帝使折中兮,戒六神与向服。
俾山川以备御兮,命咎繇使听直。
竭忠诚而事君兮,反离群而赘肬。
忘儇媚以背众兮,待明君其知之。
言与行其可迹兮,情与貌其不变。
故相臣莫若君兮,所以证之不远。
吾谊先君而后身兮,羌众人之所仇也。
专惟君而无他兮,又众兆之所雠也。
壹心而不豫兮,羌无可保也。
疾亲君而无他兮,有招祸之道也。
思君其莫我忠兮,忽忘身之贱贫。
事君而不贰兮,迷不知宠之门。
患何罪以遇罚兮,亦非余之所志也。
行不群以巅越兮,又众兆之所咍也。
纷逢尤以离谤兮,謇不可释也。
情沉抑而不达兮,又蔽而莫之白也。
心郁邑余侘傺兮,又莫察余之中情。
固烦言不可结而诒兮,愿陈志而无路。
退静默而莫余知兮,进号呼又莫吾闻。
申侘傺之烦惑兮,中闷瞀之忳忳。
昔余梦登天兮,魂中道而无杭。
吾使厉神占之兮,曰有志极而无旁。
终危独以离异兮,曰君可思而不可恃。
故众口其铄金兮,初若是而逢殆。
惩于羹者而吹齑兮,何不变此志也?
欲释阶而登天兮,犹有曩之态也。
众骇遽以离心兮,又何以为此伴也?
同极而异路兮,又何以为此援也?
晋申生之孝子兮,父信谗而不好。
行婞直而不豫兮,鲧功用而不就。
吾闻作忠以造怨兮,忽谓之过言。
九折臂而成医兮,吾至今而知其信然。
矰弋机而在上兮,罻罗张而在下。
设张辟以娱君兮,愿侧身而无所。
欲儃徊以干傺兮,恐重患而离尤。
欲高飞而远集兮,君罔谓汝何之?
欲横奔而失路兮,盖志坚而不忍。
背膺牉以交痛兮,心郁结而纡轸。
擣木兰以矫蕙兮,糳申椒以为粮。
播江离与滋菊兮,愿春日以为糗芳。
恐情质之不信兮,故重著以自明。
矫兹媚以私处兮,愿曾思而远身。
涉江
余幼好此奇服兮,年既老而不衰。
带长铗之陆离兮,冠切云之崔嵬,
被明月兮佩宝璐。
世混浊而莫余知兮,吾方高驰而不顾。
驾青虬兮骖白螭,吾与重华游兮瑶之圃。
登昆仑兮食玉英,与天地兮同寿,
与日月兮同光。
哀南夷之莫吾知兮,旦余济乎江湘。
乘鄂渚而反顾兮,欸秋冬之绪风。
步余马兮山皋,邸余车兮方林。
乘舲船余上沅兮,齐吴榜以击汰。
船容与而不进兮,淹回水而疑滞。
朝发枉渚兮,夕宿辰阳。
苟余心其端直兮,虽僻远之何伤。
入溆浦余儃徊兮,迷不知吾所如。
深林杳以冥冥兮,乃猿狖之所居。
山峻高以蔽日兮,下幽晦以多雨。
霰雪纷其无垠兮,云霏霏而承宇。
哀吾生之无乐兮,幽独处乎山中。
吾不能变心而从俗兮,固将愁苦而终穷。
接舆髡首兮,桑扈臝行。
忠不必用兮,贤不必以。
伍子逢殃兮,比干菹醢。
与前世而皆然兮,吾又何怨乎今之人!
余将董道而不豫兮,固将重昏而终身!
乱曰:鸾鸟凤皇,日以远兮。
燕雀乌鹊,巢堂坛兮。
露申辛夷,死林薄兮。
腥臊并御,芳不得薄兮。
阴阳易位,时不当兮。
怀信佗傺,忽乎吾将行兮!
哀郢
皇天之不纯命兮,何百姓之震愆?
民离散而相失兮,方仲春而东迁。
去故乡而就远兮,遵江夏以流亡。
出国门而轸怀兮,甲之鼂吾以行。
发郢都而去闾兮,怊荒忽其焉极?
楫齐扬以容与兮,哀见君而不再得。
望长楸而太息兮,涕淫淫其若霰。
过夏首而西浮兮,顾龙门而不见。
心婵媛而伤怀兮,眇不知其所蹠。
顺风波以从流兮,焉洋洋而为客。
凌阳侯之汜滥兮,忽翱翔之焉薄。
心絓结而不解兮,思蹇产而不释。
将运舟而下浮兮,上洞庭而下江。
去终古之所居兮,今逍遥而来东。
羌灵魂之欲归兮,何须臾而忘反。
背夏浦而西思兮,哀故都之日远。
登大坟以远望兮,聊以舒吾忧心。
哀州土之平乐兮,悲江介之遗风。
当陵阳之焉至兮,淼南渡之焉如?
曾不知夏之为丘兮,孰两东门之可芜?
心不怡之长久兮,忧与愁其相接。
惟郢路之辽远兮,江与夏之不可涉。
忽若不信兮,至今九年而不复。
惨郁郁而不通兮,蹇侘傺而含慼。
外承欢之汋约兮,谌荏弱而难持。
忠湛湛而愿进兮,妒被离而鄣之。
尧舜之抗行兮,瞭杳杳而薄天。
众谗人之嫉妒兮,被以不慈之伪名。
憎愠惀之修美兮,好夫人之慷慨。
众踥蹀而日进兮,美超远而逾迈。
乱曰:
曼余目以流观兮,冀一反之何时?
鸟飞反故乡兮,狐死必首丘。
信非吾罪而弃逐兮,何日夜而忘之?
抽思
心郁郁之忧思兮,独永叹乎增伤。
思蹇产之不释兮,曼遭夜之方长。
悲秋风之动容兮,何回极之浮浮。
数惟荪之多怒兮,伤余心之忧忧。
愿摇起而横奔兮,览民尤以自镇。
结微情以陈词兮,矫以遗夫美人。
昔君与我诚言兮,曰黄昏以为期。
羌中道而回畔兮,反既有此他志。
憍吾以其美好兮,览余以其修姱。
与余言而不信兮,盖为余而造怒。
愿承閒而自察兮,心震悼而不敢。
悲夷犹而冀进兮,心怛伤之憺憺。
兹历情以陈辞兮,荪详聋而不闻。
固切人之不媚兮,众果以我为患。
初吾所陈之耿著兮,岂至今其庸亡?
何独乐斯之謇謇兮?愿荪美之可光。
望三王以为像兮,指彭咸以为仪。
夫何极而不至兮,故远闻而难亏。
善不由外来兮,名不可以虚作。
孰无施而有报兮,孰不实而有获?
少歌曰:
与美人抽思兮,并日夜而无正。
憍吾以其美好兮,敖朕辞而不听。
倡曰:有鸟自南兮,来集汉北。
好姱佳丽兮,牉独处此异域。
惸茕独而不群兮,又无良媒在其侧。
道卓远而日忘兮,愿自申而不得。
望北山而流涕兮,临流水而太息。
望孟夏之短夜兮,何晦明之若岁?
惟郢路之辽远兮,魂一夕而九逝。
曾不知路之曲直兮,南指月与列星。
愿径逝而未得兮,魂识路之营营。
何灵魂之信直兮,人之心不与吾心同!
理弱而媒不通兮,尚不知余之从容。
乱曰:
长濑湍流,溯江潭兮。
狂顾南行,聊以娱心兮。
轸石崴嵬,蹇吾愿兮。
超回志度,行隐进兮。
低徊夷犹,宿北姑兮。
烦冤瞀容,实沛徂兮。
愁叹苦神,灵遥思兮。
路远处幽,又无行媒兮。
道思作颂,聊以自救兮。
忧心不遂,斯言谁告兮。
怀沙
滔滔孟夏兮,草木莽莽。
伤怀永哀兮,汩徂南土。
眴兮杳杳,孔静幽默。
郁结纡轸兮,离慜而长鞠。
抚情效志兮,冤屈而自抑。
刓方以为圜兮,常度未替。
易初本迪兮,君子所鄙。
章画志墨兮,前图未改。
内厚质正兮,大人所盛。
巧倕不斲兮,孰察其拨正。
玄文处幽兮,矇瞍谓之不章;
离娄微睇兮,瞽以为无明。
变白以为黑兮,倒上以为下。
凤皇在笯兮,鸡鹜翔舞。
同糅玉石兮,一概而相量。
夫惟党人之鄙固兮,羌不知余之所臧。
任重载盛兮,陷滞而不济。
怀瑾握瑜兮,穷不知所示。
邑犬之群吠兮,吠所怪也。
非俊疑杰兮,固庸态也。
文质疏内兮,众不知余之异采。
材朴委积兮,莫知余之所有。
重仁袭义兮,谨厚以为丰。
重华不可遌兮,孰知余之从容!
古固有不并兮,岂知其何故也?
汤禹久远兮,邈而不可慕也?
惩违改忿兮,抑心而自强。
离慜而不迁兮,愿志之有像。
进路北次兮,日昧昧其将暮。
舒忧娱哀兮,限之以大故。
乱曰:
浩浩沅湘,分流汩兮。
修路幽蔽,道远忽兮。
怀质抱情,独无匹兮。
伯乐既没,骥焉程兮。
民生禀命,各有所错兮。
定心广志,余何所畏惧兮?
曾伤爰哀,永叹喟兮。
世浑浊莫吾知,人心不可谓兮。
知死不可让,愿勿爱兮。
明告君子,吾将以为类兮。
思美人
思美人兮,揽涕而竚眙。
媒绝路阻兮,言不可结而诒。
蹇蹇之烦冤兮,陷滞而不发。
申旦以舒中情兮,志沉菀而莫达。
愿寄言于浮云兮,遇丰隆而不将。
因归鸟而致辞兮,羌迅高而难当。
高辛之灵盛兮,遭玄鸟而致诒。
欲变节以从俗兮,媿易初而屈志。
独历年而离愍兮,羌凭心犹未化。
宁隐闵而寿考兮,何变易之可为!
知前辙之不遂兮,未改此度。
车既覆而马颠兮,蹇独怀此异路。
勒骐骥而更驾兮,造父为我操之,
迁逡次而勿驱兮,聊假日以须是时。
指嶓冢之西隈兮,与纁黄以为期。
开春发岁兮,白日出之悠悠。
吾将荡志而愉乐兮,遵江夏以娱忧。
揽大薄之芳茝兮,搴长洲之宿莽。
惜吾不及古人兮,吾谁与玩此芳草?
解萹薄与杂菜兮,备以为交佩。
佩缤纷以缭转兮,遂萎绝而离异。
吾且儃徊以娱忧兮,观南人之变态。
窃快在中心兮,扬厥凭而不竢。
芳与泽其杂糅兮,羌芳华自中出。
纷郁郁其远蒸兮,满内而外扬。
情与质信可保兮,羌居蔽而闻章。
令薜荔以为理兮,惮举趾而缘木。
因芙蓉而为媒兮,惮褰裳而濡足。
登高吾不说兮,入下吾不能。
固朕形之不服兮,然容与而狐疑。
广遂前画兮,未改此度也。
命则处幽吾将罢兮,愿及白日之未暮也。
独茕茕而南行兮,思彭咸之故也。
惜往日
惜往日之曾信兮,受命诏以昭时。
奉先功以照下兮,明法度之嫌疑。
国富强而法立兮,属贞臣而日竢。
秘密事之载心兮,虽过失犹弗治。
心纯庞而不泄兮,遭谗人而嫉之。
君含怒而待臣兮,不清澈其然否。
蔽晦君之聪明兮,虚惑误又以欺。
弗参验以考实兮,远迁臣而弗思。
信谗谀之浑浊兮,盛气志而过之。
何贞臣之无罪兮,被离谤而见尤。
惭光景之诚信兮,身幽隐而备之。
临沅湘之玄渊兮,遂自忍而沉流。
卒没身而绝名兮,惜壅君之不昭。
君无度而弗察兮,使芳草为薮幽。
焉舒情而抽信兮,恬死亡而不聊。
独障壅而弊隐兮,使贞臣为无由。
闻百里之为虏兮,伊尹烹于庖厨。
吕望屠于朝歌兮,宁戚歌而饭牛。
不逢汤武与桓缪兮,世孰云而知之。
吴信谗而弗味兮,子胥死而后忧。
介子忠而立枯兮,文君寤而追求。
封介山而为之禁兮,报大德之优游。
思久故之亲身兮,因缟素而哭之。
或忠信而死节兮,或訑谩而不疑。
弗省察而按实兮,听谗人之虚辞。
芳与泽其杂糅兮,孰申旦而别之?
何芳草之早殀兮,微霜降而下戒。
谅聪不明而蔽壅兮,使谗谀而日得。
自前世之嫉贤兮,谓蕙若其不可佩。
妒佳冶之芬芳兮,嫫母姣而自好。
虽有西施之美容兮,谗妒入以自代。
愿陈情以白行兮,得罪过之不意。
情冤见之日明兮,如列宿之错置。
乘骐骥而驰骋兮,无辔衔而自载;
乘泛泭以下流兮,无舟楫而自备。
背法度而心治兮,辟与此其无异。
宁溘死而流亡兮,恐祸殃之有再。
不毕辞而赴渊兮,惜壅君之不识。
橘颂
后皇嘉树,橘徕服兮。
受命不迁,生南国兮。
深固难徙,更壹志兮。
绿叶素荣,纷其可喜兮。
曾枝剡棘,圆果抟兮。
青黄杂糅,文章烂兮。
精色内白,类任道兮。
纷緼宜修,姱而不丑兮。
嗟尔幼志,有以异兮。
独立不迁,岂不可喜兮?
深固难徙,廓其无求兮。
苏世独立,横而不流兮。
闭心自慎,终不失过兮。
秉德无私,参天地兮。
愿岁并谢,与长友兮。
淑离不淫,梗其有理兮。
年岁虽少,可师长兮。
行比伯夷,置以为像兮。
悲回风
悲回风之摇蕙兮,心冤结而内伤。
物有微而陨性兮,声有隐而先倡。
夫何彭咸之造思兮,暨志介而不忘!
万变其情岂可盖兮,孰虚伪之可长?
鸟兽鸣以号群兮,草苴比而不芳。
鱼葺鳞以自别兮,蛟龙隐其文章。
故荼荠不同亩兮,兰茝幽而独芳。
惟佳人之永都兮,更统世以自贶。
眇远志之所及兮,怜浮云之相羊。
介眇志之所惑兮,窃赋诗之所明。
惟佳人之独怀兮,折若椒以自处。
曾歔欷之嗟嗟兮,独隐伏而思虑。
涕泣交而凄凄兮,思不眠以至曙。
终长夜之曼曼兮,掩此哀而不去。
寤从容以周流兮,聊逍遥以自恃。
伤太息之愍怜兮,气于邑而不可止。
糺思心以为纕兮,编愁苦以为膺。
折若木以弊光兮,随飘风之所仍。
存彷佛而不见兮,心踊跃其若汤。
抚珮衽以案志兮,超惘惘而遂行。
岁曶曶其若颓兮,时亦冉冉而将至。
薠蘅槁而节离兮,芳以歇而不比。
怜思心之不可惩兮,证此言之不可聊。
宁溘死而流亡兮,不忍此心之常愁。
孤子吟而抆泪兮,放子出而不还。
孰能思而不隐兮,照彭咸之所闻。
登石峦以远望兮,路眇眇之默默。
入景响之无应兮,闻省想而不可得。
愁郁郁之无快兮,居戚戚而不可解。
心鞿羁而不开兮,气缭转而自缔。
穆眇眇之无垠兮,莽芒芒之无仪。
声有隐而相感兮,物有纯而不可为。
邈漫漫之不可量兮,缥绵绵之不可纡。
愁悄悄之常悲兮,翩冥冥之不可娱。
凌大波而流风兮,讬彭咸之所居。
上高岩之峭岸兮,处雌蜺之标颠。
据青冥而摅虹兮,遂儵忽而扪天。
吸湛露之浮源兮,漱凝霜之雰雰。
依风穴以自息兮,忽倾寤以婵媛。
冯昆仑以澂雾兮,隐渂山以清江。
惮涌湍之礚礚兮,听波声之汹汹。
纷容容之无经兮,罔芒芒之无纪。
轧洋洋之无从兮,驰委移之焉止?
漂翻翻其上下兮,翼遥遥其左右。
氾潏潏其前后兮,伴张驰之信期。
观炎气之相仍兮,窥烟液之所积。
悲霜雪之俱下兮,听潮水之相击。
借光景以往来兮,施黄棘之枉策。
求介子之所存兮,见伯夷之放迹。
心调度而弗去兮,刻著志之无适。
曰吾怨往昔之所冀兮,悼来者之悐悐。
浮江淮而入海兮,从子胥而自适。
望大河之洲渚兮,悲申徒之抗迹。
骤谏君而不听兮,重任石之何益?
心絓结而不解兮,思蹇产而不释。
痛心啊,由于进谏而招来不幸,我要倾诉心中的激情和怨情。
如果我的话不是出于忠诚啊,我愿上指苍天让他来作证。
让五方神帝来公平裁决吧,我愿面对六宗神祇把事理说清。
请山川众神都来听证做陪审啊,命法官皋陶把是非曲直判明。
我竭尽忠诚来侍奉君王啊,反被小人看作是多余的瘤肿。
我不懂奉迎谄媚而惹恼小人啊,只有等待明君体察我的衷情。
我的一言一行都有迹可查啊,我表里如一从不变更。
所以考察臣子没有比得上君王的啊,因为这种考察在眼前就可得到印证。
我坚守人生道义是先君后己,竟然被众人怨恨仇视。
我心中思念的只有君王您啊,众人却把我当做仇敌。
我忠诚专一毫不迟疑,可结果却不能保全自己。
我极力地亲近君王别无他想,却成了招灾惹祸的根基!
为君王着想没人比我更忠心啊,我竟然忘却了自己人微才疏。
侍奉君王我从不三心二意啊,根本不知什么取宠邀幸的门路。
忠心有何罪竟遭惩罚啊,这真是我心中从未意想到。
行为不同俗随流就要跌跤,还要受到群小的讥讽嗤笑。
一连串的责怪,不断的诽谤啊,真使我愁肠百结不平难消!
心情郁郁难以倾诉啊,君王受蒙蔽忠心难剖。
心头愁闷失意潦倒啊,又有谁理解我心头的苦恼。
本来有说不完的话却无法投寄啊,我愿陈述心志却无路使君王知晓。
隐退沉默吧,可谁又明白我呢?上前呼喊吧,可谁又听我的呼号?
一再的失意使我心烦意乱啊,满怀的愁绪呵,难写难描。
从前我曾梦中飞游苍天啊,魂悠悠中途遇河却无渡船。
我请大神替我占卜啊,他说:“你有大志可惜无外人助援。”
“难道我就终将孤独被君王疏远?”他说:“可以为君王着想却不可依仗。
因为众口一词可以把黄金熔化啊,当初你就是这样忠诚才遭受到危险。
被汤烫过的人见到凉菜也要吹气,为什么你不把初衷改变改变?
想不用天梯就打算登天,你的态度一丝没改还像从前。
众人害怕你,不与你同心同德,为什么会和你做伴?
虽同事一君但你们路途各异,为什么会给你助援?
晋国的申生是个孝子啊,父亲把他逼死就是听信了谗言。
鲧为人刚直不活转,他的功业因此不得实现。”
我听说尽忠君王容易与人结怨,对此我毫不在意以为是夸大。
手臂多次折伤的人可能成良医,如今我才明白这话一点儿不差。
如今这个世道,天上利箭横飞,地上张罗设网。
处处暗设机关陷害君王,哪里有我立足容身的地方。
我徘徊不去以求留在君王身旁啊,又怕更大的祸患落在头上。
我想抽身远走高飞啊,又怕君王诬我说:“你背叛我,要去什么地方?”
想放弃正路像小人那样乱窜啊,可我一向心坚志专又不忍心。
我的前胸和后背就像裂开一样啊,我心头郁闷难舒,绞痛难忍。
捣碎木兰,揉碎蕙草啊,舂碎申椒做干粮。
再播种下江离栽上菊花啊,待到春天做成干粮芬芳。
唯恐我的真情得不到表达啊,所以三番五次表明衷肠。
保持自己的美德,离群索居吧,我反复想过隐身远藏。
我从小就爱好这奇特的服饰啊,直到老年这习惯也没有衰减。
腰间挂着长长的宝剑啊,头上戴着高高的通天冠。
缀着明月珠啊,身佩美玉串串。
世道混浊没有人理解我啊,我要远走高飞,毫不留恋。
驾起青龙白龙车啊,我与舜帝啊同游天帝的玉园。
登上昆仑山啊,把玉树花美餐。我和天地啊一样长寿,
我和日月啊一样光灿灿。
痛心啊南方并没有人了解我,天一亮我就渡过了湘水长江。
登上鄂渚我回头眺望啊,唉,丝丝寒风凄苦悲凉。
让我的马儿在山边漫步,把我的车儿停放在林旁。
我驾一叶扁舟上溯沅水啊,齐力摇起船桨,拍水击浪。
船儿随波起伏不肯前进啊,陷入旋涡打转波荡。
早晨,从枉渚出发,晚上,投宿在辰阳。
如果我的心是正直的啊,虽处穷乡僻壤又有何伤!
行到溆浦我有些打不定主意啊,心中迷惘不知该去何方。深林杳以冥冥兮,猿狖之所居。茂密的山林一片阴暗啊,那本是猿猴住的地方。
高峻的大山遮天蔽日啊,山下淫雨霏霏迷迷茫茫。
无边无际的雪花啊飞飞扬扬,布满天空的浓云阴沉无光。
可怜我一生无欢乐啊,孤独地生活在这高山老林中。
我不能改变心志去随波逐流啊,当然就要穷愁潦倒终生。
接舆愤世剃去自己的头发,桑扈穷得裸体而行。
忠心的人啊,不被重用,贤明的人求进身也难成功。
伍子胥终遭祸殃啊,比干被剖心不得善终。
纵观历史都是这样啊,我又何苦抱怨今人的行径!
但我要坚持正道而毫不犹豫,当然那将使我一生遭难不见光明!
尾声:鸾鸟和凤凰啊,一天比一天远了。
燕雀和乌鹊啊,却把窝筑在庙堂上面。
瑞香和辛夷啊,都死在林丛草间。
腥的臊的都被重用啊。芳的香的却不得靠前。
阴阳错位都颠倒了位置,这世道真是失常大变。
怀抱忠心的人反失意,我还是赶快远走别迟疑!
上天不再保佑我家邦啊,为什么让人们这样凄凄惶惶?
他们颠沛流离,亲人失散啊,正当仲春二月逃向东方。
离开故乡郢都走向远处啊,沿着长江夏水流亡。
一走出城门我心不禁一阵疼痛啊,甲日的早晨我动身向东方。
从郢都出发离开家乡啊,我心中恍惚,前途渺茫。
举起船桨让船儿随水飘荡啊,可怜我再也见不到君王。
远望那高大的梓树我不禁长叹啊,眼泪就像雪珠般簌簌流淌。
过了夏首一路飞流直下啊,回头已看不见郢都城门在何方。
牵肠挂肚心悲伤啊,前途渺茫不知何处是我停脚的地方。
随着风波任其漂泊吧,从此我就是一个无家的浪子到处飘荡。
航行在汹涌的波涛上啊,就像飞了起来不知把我抛向何方。
情思郁结难排解啊,愁肠百曲不舒畅。
我将让我的船儿顺流东下啊,先南入洞庭再北上长江。
离开了世世代代居住的故土啊,而今漂泊来东方!
我的心一直想回去啊,何曾一时一刻把它忘记。
船背夏首向东行啊,心儿却飞向西,悲伤啊郢都一天比一天远离。
登上水边高地纵目远望啊,想借此暂且舒散一下我的愁绪。
可一见这片安乐的土地悲心又起啊,可怜大江两岸还保存着古朴的风气。
面对着洪波巨浪往哪儿去啊,烟波浩渺南渡又将到何处?
想不到高屋大厦变成废墟啊,两座东门怎么能荒草簇簇?
心中不快这样久啊,旧忧未去又添新愁。
想郢都的道路是多么遥远啊,长江夏水怎么能回头再渡!
忽然间被疏远不再被任用啊,至今已整整过了九个年头。
满怀悲苦心不畅啊,失意潦倒真忧愁。
那群小为邀君欢一副媚态啊,实际内心空虚毫无操守。
我一片忠心希望为国献身啊,反被小人嫉妒使我们君臣离分。
尧舜的德行多么高尚啊,光明远烛直达天庭。
众小人把他们嫉妒诽谤,给他们加上“不慈”的恶名。
忠诚有德的人被君王厌恶憎恨啊,反喜欢那巧嘴滑舌夸夸其谈的人。
众群小奔走钻营一天天高升啊,贤臣良士被冷落日益疏远不亲近。
尾声:我放眼眺望四方啊,何时能回一次故乡?
飞鸟还要飞回自己的巢窝啊,狐狸死了还把头朝向生他养他的山冈。
我真是无罪啊而被抛弃流放,日日夜夜我怎能把它忘!
心头闷闷一团忧思啊,独自长叹倍增忧伤。
愁思如麻难理难剪啊,夜啊偏偏又这样漫长。
秋风使草木改变了颜色啊,为什么天地也在秋风中浮荡?
我常常想起您是那么爱动怒,真伤透了我的心痛苦难当。
有时我真想立刻离您远去啊,见人们动辄得咎又打消此想。
还是把心中的话写成诗篇吧,把它进献给您,我的君王。
先前你曾和我约定啊,说:“黄昏就是我们的佳期。”
谁料想你半路又反悔啊,违背前言又打别的主意。
你对我夸耀你的美貌丽容啊,你对我炫示你的媚态娇姿。
和我说过的话你全不算数啊,为什么还对我大发脾气?
我本想找空闲向你解释明白啊,可一直心里害怕不敢倾吐。
我悲伤犹豫,可仍想对你说啊,真是苦啊,满腹悲伤不能诉。
我把这情形向你陈述啊,可你假装耳聋不肯听。
本来正直的人就不会献媚啊,群小真就把我当成害人精。
当初我所说的是那样明白啊,难道至今你就把它全遗忘?
为什么我爱忠心耿耿地向你进言,就是希望你的美德更加光大发扬。
愿你以三王五霸做楷模啊,我把彭咸作为自己的榜样。
什么目标不能达到啊,美名远播,万古流芳。
善良的品德全靠自己修养啊,美好的名声不能浪得空想。
不付出哪能得到回报啊,不结果实怎会收获满仓?
小歌:
我向君王倾诉出我的委屈啊,从早说到晚却得不到公平的裁定。
你一味地向我炫耀你的美貌啊,你骄傲得连我的陈辞听也不听。
唱:有只鸟儿从南方飞来啊,飞落在汉水以北的地方。
羽毛模样是多么美丽啊,孤孤单单栖息在异乡。
我孤苦零丁无伴侣啊,也没有好媒人在身旁。
路途遥远你一天天把我遗忘啊,我欲诉深情却又无门见到君王。
遥望南山止不住眼泪流淌啊,对着流水我叹息哀伤。
初夏的夜本来很短啊,为什么竟像一年般的长!
想来郢都的路是多么遥远啊,可是魂梦一夜跑九趟。
我不顾道路是弯还是直啊,直奔南方的群星和月亮。
想径直南行识不得路啊,魂灵为找路来往奔忙。
为什么我的心那样正直啊?别人的心不与我一样。
提亲的人太弱不能为我沟通啊,还不知我心胸磊落坦荡。
尾声:
长长的浅滩湍急的流水,我溯江而上。
我频频地望着南行的大道,聊以平慰我的愁肠。
我的心坚如高大的磐石,飞回郢都是我的愿望。
山高路险心儿早已飞过,人啊还缓缓地走在路上。
走走停停路难行,夜晚投宿在北姑。
心烦意乱满怀苦楚,就像不断的流水难消除。
我悲苦,我叹息,我呻吟,我的心啊在思念着远方。
路又远啊地又偏,又没人替我传达衷肠。
倾诉愁思写成诗章,聊以自慰宽愁肠啊。
忧心忡忡不遂意,这些话儿对谁讲!
初夏的江水一片汪洋啊,草木繁茂莽莽苍苍。
痛心啊,止不住的哀伤,我急急地奔向南方。
举目四望一片昏暗啊,死一般沉寂听不到一丝声响。
无穷的委屈和悲痛郁结心头啊,身遭不幸有喝不完的苦浆。
拍拍心窝问问心啊,强自压下满腹的委屈和冤枉。
虽说方的可以削成圆啊,可正常的法度并不因此而废弃。
如果把初衷和追求来改变啊,定会被贤人君子看不起。
章程规划早已出之笔墨啊,当初图谋的经国大法不能改移。
品行淳厚心地正直啊,才是贤人君子所赞许的。
巧倕如果不砍上几斧啊,谁知他有变曲为直的神工妙技?
黑色的彩绘放在暗处啊,瞎人说它不鲜艳。
离娄微微闭着眼啊,盲人说他是瞎眼汉。
硬把白的说成黑啊,把上当下颠倒颠。
凤凰关进竹笼里啊,反叫鸡鸭翱翔舞翩翩。
美玉沙石混在一起啊,一样看待不分贵和贱。
想那小人鄙陋又愚顽啊,根本不知我心良善。
我肩负重任责任大啊,陷入泥沼我不能起航向前。
我怀揣美玉手握宝啊,无人知我不知给谁看。
村犬成群乱狂吠啊,全因少见多怪无识见。
诽谤俊士忌英贤啊,本是庸人的本性和习惯。
我外表质朴心豁达啊,众人不知我出众的才干。
成材原木堆一起啊,没人知我栋梁在里面。
我重仁义不停地自修啊,忠厚朴实才感充实心里安。
明君舜帝不再遇啊,有谁知道我雍容大方,气定神闲?
贤臣不遇明君自古就有啊,这其中的缘故有谁了然?
商汤、夏禹时代久远啊,千载悠悠,难慕难羡。
止住恨啊不再怨,要坚强,自把苦水咽。
遭受祸患不悔改啊,愿为后人做模范。
向北赶路去投宿啊,夕阳沉沉将落山。
把忧愁痛苦全忘掉吧,生命的尽头已不远。
尾声:
浩浩荡荡的沅水湘水啊,各自奔流涌向前。
漫长的道路多险阻啊,它是那么渺茫遥远。
我怀抱一颗忠心和真情啊,却孤独无依没人来相伴。
相马的伯乐已经死去啊,纵有千里马又有谁来分辨?
世上众人的命啊,各自的生死早注定。
安下心来放宽怀啊,我又何必惧死恋生?
诉不尽的忧伤止不住的悲哀啊,长吁短叹一声连一声。
世道混浊无人了解我啊,人心难测,看不透啊说不清。
我知道一死已不可免啊,那就不必再吝惜这残生。
告诉你啊,以死守志的先贤,我将加入到你们的行列中。
怀念着我心爱的人啊,揩干眼泪而远望。
没人介绍而路又迢遥,有话却无法成章。
我至诚一片而蒙冤,我进退两难而不前。
愿每日陈述我的心思,心思沉顿而难表现。
愿浮云为我捎信,云师却不肯讲情。
托鸿鸟为我传书,鸿高飞而不应命。
我难比帝喾高辛,能遇凤凰而授卵。
要变节而随流俗,我知耻而有所不敢。
多年来我遭受摧残,毫不减我心中的愤懑。
宁失意而长此终身,我何能如掌之易反?
我明知正路难通,但我不能不走正路。
尽管是车翻而马倒,我依然望着前途。
我再把好马辔上,请造父为我执鞭。
慢慢地走,不必驱驰,让我把光景流连。
指着嶓冢山的西边,那汉水发源地点,就走到日落昏黄,也莫嫌道途遥远。
我姑且等待明年,艳阳的春日绵绵。
我要放怀地歌唱,逍遥在江水、夏水之边。
我攀摘灌木中的苻蓠,我采集沙滩上的卷施。
和古人可惜不能同时,摘来香草啊同谁赏识。
采取萹薄与同蔬菜,尽可以纽成环佩。
也未尝不好看一时,终萎谢而遭毁败。
我姑且快乐逍遥,观赏南方人的异态。
只求我心中快活,把愤懑置之度外。
芳香与污秽杂混一起啊,芳花终会卓然自现。
馥郁的芳香必然远扬,内部充实外表自有辉光。
只要真诚的素质长保不亡,声名会突破一切的阻障。
想请薜荔替我说合,又怕走路去攀上树枝。
想采荷花替我媒介,又怕下水打湿了裙子。
登高吧,我不高兴,下水吧,我也不能。
固然是我手足不惯。我犹豫而心不能定。
完全依照着旧贯,我始终不肯改变。
命该受难我也不管,趁着这日子还未过完。
一个人孤单地走向南边,只想追求彭咸的典范。
痛想当年曾受君王的信任啊,受王命草宪令使政事清明。
继承先王的功业恩惠百姓啊,修明法度的缺陷和漏洞。
国家富强法度建起啊,忠臣理事君王安乐自轻松。
国家机密大事放在心上啊,纵或有过错君王也宽容。
我心地淳朴守口如瓶啊,于是遭到小人的嫉妒和围攻。
君王从此对我含怒没笑脸啊,根本不把是非对错来澄清。
小人蒙住君王的耳和眼啊,挑拨是非造谣生事把君王欺蒙。
你不调查验证就信以为真啊,不加思考地就把我弃置不用。
你听信小人的一派胡言乱语啊,怒气冲冲地指责我不义不忠。
忠贞的臣子并无罪过啊,为什么反遭诽谤受指责?
真是愧对天日啊,一片忠诚反蒙冤,我还是逃到幽暗之处躲一躲。
面对着沅水湘水的深渊啊,强忍满腔悲愤自沉江河。
终于身死名也灭啊,可惜昏君依然昏昏不理解。
君王心无分寸又不明察啊,使芳草埋没在荒林草野。
我向何处倾诉衷情陈说忠信啊,宁愿默默死去也决不偷生苟活!
我孤独地被隔绝抛弃在荒漠啊,致使忠贞之臣啊无从尽忠报国。
听说百里奚曾当过俘虏啊,伊尹也曾在厨房煮饭烧过火。
吕望曾在朝歌做过屠夫啊,宁戚也曾半夜喂牛叩角而歌。
如果不遇圣君汤武和桓缪啊,世上谁又知道他们才能卓绝?
吴王听信谗言不知悔改啊,伍子胥死后终遭祸。
介子推一片忠心抱树而死啊,晋文公醒悟后才去追寻搜索。
改绵山为介山并封山禁伐啊,用来报答介子推的大恩大德。
想起追随自己多年的故旧啊,便穿起白丧服痛哭不绝。
有的人一片忠信守节而死啊,有的人欺蒙诈骗而高官得做。
不去考察了解事实真相啊,只听信小人的一派信口胡说。
鲜花的芬芳和美玉的光泽混合在一起啊,谁又能清清楚楚地把它们分别?
为什么芳草这么早地凋零啊,只因薄霜已降而不知防戒。
实在是君王昏昏受蒙蔽啊,让谗谀小人日益洋洋自得。
小人妒贤自古就是这样啊,说什么不可佩的是蕙草杜若。
嫉妒美人的风姿秀韵啊,丑女嫫母搔首弄姿自作风骚。
纵使有西施般的美貌啊,制造流言斐语取代她的美好。
我希望陈述真情表白心意啊,竟会获罪真是出乎意料。
我的真情和冤枉日益清楚啊,就像众星在天空排列着。
跨上骏马放开四蹄飞奔啊,却没有勒马的缰绳和铁嚼。
乘上竹木筏顺流急下啊,却没有船桨任水飘。
不遵法度单凭主观去治国啊,就像上面的譬喻一样危险一样糟。
我宁愿早些死去被水飘走啊,我担心祸殃再一次来到。不毕辞而赴渊兮,惜壅君之不话没说完就投向深渊啊,可惜这一切君王不会知道。
天地间生长着一种佳树,那是橘树,习服这一方水土。
天生的习性不能移植,只生长在南国荆楚。
根深坚牢难以迁徙,那是因为它心志专一。
碧绿的叶子,洁白的花朵,缤纷一片令人心喜。
枝条繁密刺儿尖利,挂满团团的橘实。
绿中透出点点橘黄,色彩多么斑斓绚丽。
鲜艳的外表,纯洁的内里,如同可担重任的贤人志士。
枝繁叶茂,风姿美丽,美得真是无可挑剔。
啊,你自幼的志气,就与众人殊异。
你卓然独立从不变易,怎不令人可敬可喜!
根深坚固难以迁徙,心胸坦荡别有希冀。
你清醒地独立于世,宁愿绝水横渡也不随水流去。
你断绝私欲谨慎自守,永不会犯错误。
你坚守美德从无偏私,为人高尚可配天地。
我愿与日月共生死,长结友谊不离不弃。
至善至美而不过分,枝干坚直又有纹理。
你虽然年纪轻轻,却可做人们的老师。
你的德行可与伯夷相比,为人榜样,供人学习。
悲哀啊,旋风撕卷着蕙草,我心郁结,我心忧伤。
柔弱的蕙草易被摧残啊,秋风无形却能产生巨大影响。
为什么彭咸令人长久思慕啊,他那高尚节操和志向令人难忘。
千变万化岂能把真情掩盖啊,哪有虚伪能够保持久长?
鸟兽鸣叫把同伴呼唤啊,鲜草靠近枯草堆就失去芬芳。
鱼儿鼓鳞炫示自己与众不同啊,蛟龙潜入渊底把美丽的鳞甲隐藏。
所以苦菜与甜菜从不种在一地啊,兰芷生在幽僻的深山才独具芳香。
只有佳人才能永葆美好啊,虽历经百世也自善良。
我的志向是那么远大啊,可惜就像白云飘浮在天上。
我高远的志向不被理解啊,我只好赋诗一表我的衷肠。
思想起我孤独幽怨的情怀啊,只好折枝杜若和椒枝独自守在这里。
我止不住地一次次长吁短叹啊,人虽隐伏荒野可心头的思虑难息。
我涕泪交流心悲凄啊,彻夜不眠愁思如缕。
难挨的漫漫长夜终于熬过啊,可心头的悲哀依然长留不去。
我还是起身去四处游荡吧,姑且逍遥一番自解愁绪。
悲伤叹息可怜我的不幸啊,满怀的苦闷郁悒难解难舒。
把我满心的愁思结成一条佩带啊,把我满怀的愁苦编为一件内衣。
折一枝若木枝遮蔽阳光啊,任随旋风把我飘来荡去。
眼前的一切模模糊糊看不清啊,我的心像开了锅翻腾不止。
整一整衣裳稳一稳神啊,走吧,恍恍惚惚若有所失。
岁月匆匆很快地流逝啊,我的生命也渐渐走到尽头。
芳草枯萎茎折叶落啊,一片凋零香消芳收。
可怜我的愁思永不止啊,我的这些表白也无济于事。
我宁愿死去或永远漂泊啊,也不忍我的心永远这般愁苦。
我孤儿般的呻吟着,擦着眼泪啊,我像被赶出家门的孤儿不得回去。
谁能思想起这些而不心痛啊,我决心仿效先贤走彭咸的路。
我登上高山向远处眺望啊,漫漫长路死一般的寂静。
我走进这无影无声的寂寞世界啊,连看一看、听一听、想一想都不可能。
这里只有无穷的愁苦没有一丝欢乐啊,满心是解不开、驱不散的愁绪苦情。
我的心被束缚不得舒展啊,像被千万条绳索把它捆紧。
辽阔无边四周一片寂静啊,莽苍苍空荡荡无像无形。
秋声虽小可使草木感应啊,蕙草虽本性纯真却难抵秋风。
世事茫茫不可预料啊,愁思不断缥缈绵长。
愁满心怀常使我悲苦啊,在黑暗中飞舞也难欢畅。
驾着波涛顺水漂流啊,投向彭咸居住的地方。
我飞上高山峭壁啊,站在虹霓的顶端。
我占据青空吐气成虹啊,突一挥手抚摸青天。
我吸饮着清露串串啊,又含漱着洁白的霜花片片。
我依在风穴旁闭目休息啊,陡然间翻身醒来又愁思绵绵。
我背靠昆仑俯瞰云雾滚滚飞腾啊,我依凭岷山下视江水奔流直前。
急流击石令人惊心啊,涛声不绝震响耳畔。
乱纷纷江水横冲直撞啊,白茫茫江水汪洋一片。
波涛滚滚不知流向哪里啊,弯弯曲曲流到何处才算完。
浪涛翻滚忽上忽下啊,又或左或右翻腾在两边。
江水波起浪涌忽前忽后啊,就像潮汐的涨落定时不变。
看炎夏的热气一阵阵升腾啊,看水汽上升凝成为雨露云烟。
悲叹啊,霜雪都飘落大地,潮水撞击的声音又传到耳边。
我凭借着日光月影上下往来啊,我用弯曲的黄棘神木充做马鞭。
我寻求介子推隐居过的居处啊,我发现了伯夷隐居的遗址首阳山。
心里思忖我不再离开他们啊,抱定决心不再去别处的打算。
尾声:我怨恨以往不识时务的追求啊,我痛惜后来无辜蒙受的惊惧。
我愿随着江淮漂流入海啊,跟从伍子胥以满足自己的心意。
我望见大河中的沙洲啊,悲哀地想起申徒狄的高行骨气。
一次次规谏君王而不被听信啊,抱石自沉又将有何益?
心头郁闷不舒畅啊,愁思百结难消释。
以致愍兮,发愤以抒情。
与美人兮,并日夜而无正。
兮,揽涕而竚眙。
之曾信兮,受命诏以昭时。
之摇蕙兮,心冤结而内伤。
《楚辞》篇名。包括9篇作品。依王逸《楚辞章句》的次序是:《》、《》、《》、《》、《》、《》、《》、《桔颂》、《》。这9篇的作者,王逸都定为屈原。
宋代洪兴祖则疑《》、《》、《桔颂》、《》4篇非屈原作(《楚辞补注》)。明代许学夷也以《惜往日》、《悲回风》二篇非屈原口气,疑为唐勒、景差等人所作(《诗源辨体》)。清代顾成天则定《》、《惜往日》二篇为河、洛间人所作(《读骚别论》)。而近人还有说《》为庄辛所作的(钱穆《先秦诸子系年》)。但所有这些怀疑,多以文气为判定真伪的标准,尚无确凿有力的证据。
关于《九章》名称的意思,王逸训“章”字为“著也,明也,言己所陈忠信之道甚著明也”,显系出于汉代经生陋说,不足为训;朱熹认为《九章》乃“后人辑之,得其九章,合为一卷”(《楚辞集注》),较为合理。至于辑录、题名者,或认为是刘向,或认为是淮南王幕府中的文学之士,尚无定论。
关于《九章》各篇的写作时、地问题,王逸认为它们都是屈原流放于江南时所作;朱熹则认为“非必出于一时之言也”(《楚辞集注》)。细观《九章》各篇内容,朱说较符合作品实际。至于《九章》中各篇的具体写作时间及其排列次序,明代黄文焕,清代林云铭、蒋骥及现代楚辞学者各有考订,说法不一。
《九章》各篇的思想内容,因并非出于一时一地,所以应当分别看待。其中:
《》表现了诗人在政治上遭受打击后的愤懑心情,内容略与《离骚》前半篇相似。
《》似是自叙放逐江南的行迹,反映了诗人高洁的情操与黑暗混浊的现实生活的矛盾。
《》一说作于庄□暴郢之后,一说作于白起破郢(前278)之后,抒写了诗人对破国亡家的哀思及对人民苦难的同情。
《》大概作于屈原被疏于汉北之时,抒发了诗人见疏于怀王之后的怫郁幽怨之情。
《》为屈原自沉之前不久所作,一说为怀沙石沉江,一说为怀念长沙,其中着重叙写了诗人正道直行、不随世浮沉的节操以及准备以死来殉理想、殉信仰的决心。
《》反映了诗人思念其君而不能自达,但又不愿变心从俗的心情。
《》有人认为是屈原的绝命词。概叙了诗人一生的政治遭遇,为因谗人破坏和国君昏庸使自己的理想不能实现而深感痛惜,也表示了必死的决心。
《桔颂》一般认为是屈原早期的作品,通篇就桔的形象和特征作出拟人化的描写,可以看成是作者人格和个性的缩影。
《》则流露了一种低徊缠绵的忧苦之情。
《九章》各篇的艺术风格和成就,也不一律。其中《桔颂》一篇清新秀拔,别具一格,从辞赋的体裁上说,开了体物写志的先河。《》、《》、《》三篇情景交融,诗味腴厚,在《楚辞》中允称上品。其写景之句如“山峻高以蔽日兮,下幽晦以多雨;霰雪纷其无垠兮,云霏霏而承宇”,宛然如画。抒情语句如“楫齐扬以容与兮,哀见君而不再得。望长楸而太息兮,涕淫淫其若霰”,恳挚缠绵,颇有回肠荡气之致。至于《》、《》二篇,艺术上较他篇略为逊色。《九章·桔颂》图清代门应兆作。
屈原既放,三年不得复见。竭(jié)知尽忠而蔽障(zhàng)于谗(chán)。心烦虑乱,不知所从。乃往见太卜郑詹(zhān)尹曰:“余有所疑,愿因先生决之。”詹尹乃端策拂龟,曰:“君将何以教之?”
屈原曰:“吾宁悃(kǔn)悃款款,朴以忠乎,将送往劳(láo)来,斯无穷乎?
“宁诛锄草茅以力耕乎,将游大人以成名乎?宁正言不讳以危身乎,将从俗富贵以偷生乎?宁超然高举以保真乎,将哫訾栗斯,喔咿儒儿,以事妇人乎?宁廉洁正直以自清乎,将突梯滑稽,如脂如韦,以洁楹乎?
“宁昂昂若千里之驹乎,将泛泛若水中之凫,与波上下,偷以全吾躯乎?宁与骐骥亢轭乎,将随驽马之迹乎?宁与黄鹄比翼乎,将与鸡鹜争食乎?
“此孰吉孰凶?何去何从?
“世溷(hùn)浊而不清:蝉翼为重,千钧为轻;黄钟毁弃,瓦釜(fǔ)雷鸣;谗人高张,贤士无名。吁(xū)嗟(jiē)默默兮,谁知吾之廉贞!”
詹尹乃释策而谢曰:“夫尺有所短,寸有所长;物有所不足,智有所不明;数有所不逮,神有所不通。用君之心,行君之意。龟策诚不能知此事。”
屈原(被)流放了,三年不再能见(到国王)。(他)竭尽智慧用尽忠心,却被谗言遮挡和阻隔。(他)心情烦闷思想混乱,不知道何去何从。就前往拜见太卜郑詹尹说:“我有所疑惑,希望由先生您来决定。”詹尹就摆正蓍草拂净龟壳说:“您有什么赐教的啊?”
屈原说:“我是宁愿忠实诚恳,朴实地忠诚呢,还是迎来送往,而使自己不会穷困呢?
宁廉洁正直以自清乎,将突梯滑稽,如脂如韦,以絜楹乎?“是宁愿凭力气除草耕作呢,还是游说于达官贵人之中来成就名声呢?是宁愿直言不讳来使自身危殆呢,还是跟从习俗和富贵者来偷生呢?是宁愿超然脱俗来保全(自己的)纯真呢,还是阿谀逢迎战战兢兢,咿咿喔喔(语无伦次地谄言献媚)来巴结妇人呢?是宁愿廉洁正直来使自己清白呢,还是圆滑求全,像脂肪(一样滑)如熟皮(一样软),来谄媚阿谀呢?
”“是宁愿昂然(自傲)如同(一匹)千里马呢,还是如同(一只)普普通通的鸭子随波逐流,偷生来保全自己的身躯呢?“是宁愿和良马一起呢,还是跟随驽马的足迹呢?是宁愿与天鹅比翼齐飞呢,还是跟鸡鸭一起争食呢?”
”“这些选择哪是吉哪是凶?应该何去何从?”“世溷浊而不清:蝉翼为重,千钧为轻;黄钟毁弃,瓦釜(fǔ)雷鸣;谗人高张,贤士无名。吁嗟默默兮,谁知吾之廉贞!”“(现实)世界浑浊不清:蝉翼被认为重,千钧被认为轻;黄钟被毁坏丢弃,瓦锅被认为可以发出雷鸣(般的声音);谗言献媚的人位高名显,贤能的人士默默无闻。可叹啊沉默吧,谁知道我是廉洁忠贞的呢?”
放:放逐。复见:指再见到楚王。蔽障:遮蔽、阻挠。太卜:掌管卜筮的官。因:凭借。端策:数计蓍草;端,数也。拂龟:拂去龟壳上的灰尘。
悃悃款款:诚实勤恳的样子。送往劳来:送往迎来。劳,慰劳。
宁廉洁正直以自清乎,将突梯滑稽(jī),如脂如韦,以絜(xié)楹(yíng)乎?大人:指达官贵人。偷生:贪生。超然:高超的样子。高举:远走高飞。保真:保全真实的本性。哫訾:以言献媚。栗斯:阿谀奉承状。栗:恭谨,恭敬。斯:语助词。喔咿儒儿:强颜欢笑的样子。妇人:指楚怀王的宠姬郑袖,她与朝中重臣上官大夫等人联合排挤馋毁屈原。突梯:圆滑的样子。滑稽:一种能转注吐酒、终日不竭的酒器,后借以指应付无穷、善于迎合别人。如脂如韦:谓像油脂一样光滑,像熟牛皮一样柔软,善于应付环境。絜楹:度量屋柱,顺圆而转,形容处世的圆滑随俗。
”昂昂:昂首挺胸、堂堂正正的样子。泛泛:漂浮不定的样子。凫:水鸟,即野鸭。亢轭:并驾而行。亢,同"伉",并也;轭,车辕前端的横木。驽马:劣马。宁与黄鹄比翼乎:黄鹄:天鹅;比:旧读bì。鹜:鸭子。
”
《卜居》是《楚辞》篇名。王逸认为屈原所作﹐朱熹从其说。近世学者多认为非屈原作﹐但也还不能作定论。篇中写屈原被放逐﹐“三年不得复见”﹐为此心烦意乱﹐不知所从﹐就前去见太卜郑詹尹﹐请他决疑。屈原先述世道不清﹑是非善恶颠倒的一连串疑问﹐然后詹尹表示对这些疑问“龟策诚不能知事”﹐只好说“用君之心﹐行君之意”。显然﹐《卜居》并非真的问卜决疑之作﹐只不过设为问答之语﹐以宣泄作者的愤世嫉俗之意而已。篇中多用譬喻﹐如“蝉翼为重﹐千钧为轻。黄钟毁弃﹐瓦釜雷鸣”等﹐形像鲜明﹐而且音节嘹亮﹐对比强烈﹐体现了激愤的情绪。就形式而言﹐《卜居》全篇用对问体﹐凡提八问﹐重重叠叠而错落有致﹐决无呆板凝滞之感。后世辞赋杂文中宾主问答之体﹐实即滥觞于此。
《卜居》记述了屈原对人生道路的坚定选择,显示了一位伟大志士身处黑暗世道的铮铮风骨。也许因为构成全文主体的,乃是诗人自己言论的缘故吧,后世往往又直指其作者为屈原。即使是伟大的志士,也并非总是心境开朗的。不妨可以这样说:正是由于他们的个人遭际,关联着国家民族的命运,所以心中反而更多不宁和骚动。其痛苦、愤懑的抒泻,也带有更深切的内涵和远为强烈的激情。屈原正是如此。当他在《卜居》中出现的时候,已是强谏遭斥、远放汉北的“三年”以后。“忠而被谤”,能无哀愤?“既放”在外而找不到报效家国之门,能不痛苦得“心烦虑乱,不知所从”?本文开篇描述他往见郑詹尹时的神思萧散之状,正告诉读者:一种怎样深切的痛苦和骚动,在折磨着这位哲人的心灵。
这痛苦和骚动的展开,便是构成全文主体的卜问之辞。篇目题为“卜居”,可见卜问的是有关安身立命的大问题。而当诗人发出“宁……将……”的两疑之问时,显然伴随着对生平遭际的庄肃回顾。因而诵读这节文字,只有联系屈原的崎岖经历,才能真切地感受到其间的情感推涌和涨落。
“吾宁悃悃款款(勤苦忠厚貌)朴以忠乎?将送往劳来斯无穷乎?”这庄严的回顾,似于是从青年时代的修身立业开始的。思绪悠悠却又突兀而问,平静中带着自信,突兀中夹几分焦虑,表现的是一种志在兴邦,而急于有所作为的青年之思考和选择。接着的“吾宁诛锄草茅以力耕乎?将游大人(权贵)以成名乎?”则又情绪激昂起来,于自信中汩汩涌腾出一派傲气——正如屈原在《桔颂》中就骄傲表述的,他“苏世独立”、“廓其无求”,誓志靠自己的“力耕”,来实现“诛锄”天下“草茅”的壮愿,而决不愿向腐朽的权贵攀附、折腰!这便是青年屈原,在踏上楚国政坛前夕所作出的人生选择。这与当时的许多纨袴子弟,为了实现个人对名位、富贵的企盼,而奔走钻营于王公大人府邸,构成了何其鲜明的对比!
到了“宁正言不讳以危身乎”句的跳出,屈原的思绪,大抵已回顾到他担任楚怀王左徒时期。当时,诗人正以“乘骐骥以驰骋兮,来吾道夫先路”(《离骚》)的满腔热忱,投身于振兴楚国、改革朝政的大潮之中,同时也就与朝中的旧贵族势力发生了直接的冲突。卜问中由此滚滚而发的两疑之问,正成了这一冲突景象的惊心写照:一边是屈原的“竭知尽忠”,“入则与王图议国事,以出号令;出则接遇宾客,应对诸侯”(《史记·屈原列传》);一边则是贵族党人的“竞进贪婪”,不惜走后宫“妇人”(怀王之妃郑袖)的门路,以“哫訾栗斯”的阿谈献媚,换取权位和私利。一边是屈原“廉洁正直”,为楚之安危强谏怀王,甘冒“正言不讳以危身”之祸;一边则是贵族党人“突梯滑稽”(圆滑讨好)的巧言令色、颠倒黑白,向屈原施以中伤和谗毁。屈原的遭受迫害和被怀王暴怒“放流”,就正发生在这十数年间。当诗人回顾这一段遭际时,胸中便充塞了无量的悲愤。两疑式的发问,因此挟带着怫郁之气排奡直上,正如阵阵惊雷碾过云霾翻沸的夜天,足令狐鬼鼠魅为之震慑。两种绝然相反的处世哲学的尖锐对立,在这节铺排而出的卜问中,得到了鲜明的表现。
在如此尖锐的对立中,屈原的选择是孤傲而又坚定的:他义无反顾地选择了一条为国为民的献身之路,愿效“骐骥”的昂首前行和“黄鸽”的振翮高翥,而决不屑与野凫“偷生”、与鸡鹜“争食”!但这选择同时又是严峻和痛苦的,因为它从此决定了屈原永不返朝的悲剧命运。忠贞徙倚山野,邪佞弹冠相庆,楚国的航船触礁桅折,楚怀王也被诈入秦身死!处此“溷浊而不清”的世道,诗人能不扼腕啸叹?文中由此跳出了最愤懑、最奇崛的悲呼之语:“蝉翼为重,千钧为轻;黄钟毁弃,瓦釜雷鸣”——谗佞的嚣张、朝政的混乱,用“蝉翼”的变轻为重、“瓦釜”的得意雷鸣喻比,真是形象得令人吃惊!全篇的卜问以此悲呼之语顿断,而后发为“吁嗟默默兮,谁知吾之廉贞”的怆然啸叹。其势正如涌天的怒浪突然凌空崩裂,又带着巨大的余势跌落。其间该蕴蓄着这位伟大志士,卓然独立、又痛苦无诉的几多哀愤!
这就是构成《卜居》主体的卜问之辞,从形式上看,它简直就是一篇直诘神明的小《天问》。但由于《卜居》所问,均为诗人身历的现实遭际,其情感的抒泻就不像《天问》那般舒徐,而是与自身奋斗道路的选择、蒙谗遭逐的经历一起,沸涌直上、翻折而下,带有了更大的力度。其发问也不同于《天问》的一气直问,而采取了“宁……将……”的两疑方式,在对立铺排中摩奡震荡,似乎表现出某种“不知所从”、须由神明决断的表象。但由于诗人在两疑之问中寓有褒贬笔法,使每一对立的卜问,突际上都表明了诗人的选择立场。如问自身所欲坚守的立身原则,即饰以“悃悃款款”、“超然高举”、“廉洁正直”之词,无须多加探究,一股愿与慨然同风的正气,已沛然弥漫字行之间。对于群小所主的处世之道,则斥之为“偷生”、“争食”,状之为“喔咿儒儿”、“突梯滑稽”,那鄙夷不屑之情,正与辞锋锐利的嘲讽勃然同生。与对千里之驹“昂昂”风采描摹成鲜明对比的,则是对与波上下之凫“氾氾”丑态的勾勒——其间所透露的,不正是对贵族党人处世哲学的深深憎恶和鞭挞之情么?明睿的“郑詹尹”对此亦早已洞若观火,所以他的“释策而谢”,公然承认“数有所不逮,神有所不通”,也正表达了对屈原选择的由衷钦佩和推崇。
寓诗人的选择倾向于褒贬分明的形象描摹之中,而以两疑之问发之,是《卜居》抒泻情感的最为奇崛和独特之处。正因为如此,此文所展示的屈原心灵,就并非是他对人生道路、处世哲学上的真正疑惑,而恰是他在世道溷浊、是非颠倒中,志士风骨之铮铮挺峙。《卜居》所展示的人生道路的严峻选择,不只屈原面对过,后世的无数志士仁人千年来都曾面对过。即使在今天,这样的选择虽然随时代的变化而改换了内容,但它所体现的不坠时俗、不沉于物欲的伟大精神,却历久而弥新,依然富于鼓舞和感染力量。从这个意义上说,读一读《卜居》无疑会有很大的人生启迪:它将引导人们摆脱卑琐和庸俗,而气宇轩昂地走向人生的壮奇和崇高。
朕幼清以廉洁兮,身服义而未沫。
主此盛德兮,牵于俗而芜秽。
上无所考此盛德兮,长离殃而愁苦。
帝告巫阳曰:“有人在下,我欲辅之。
魂魄离散,汝筮予之。”
巫阳对曰:“掌梦!
上帝其难从;若必筮予之,
恐后之谢,不能复用。”
巫阳焉乃下招曰:
魂兮归来!去君之恒干,
何为四方些?舍君之乐处,
而离彼不祥些!
魂兮归来!东方不可以讬些。
长人千仞,惟魂是索些。
十日代出,流金铄石些。
彼皆习之,魂往必释些。
归来兮!不可以讬些。
魂兮归来!南方不可以止些。
雕题黑齿,得人肉以祀,以其骨为醢些。
蝮蛇蓁蓁,封狐千里些。
雄虺九首,往来倏忽,吞人以益其心些。
归来兮!不可久淫些。
魂兮归来!西方之害,流沙千里些。
旋入雷渊,爢散而不可止些。
幸而得脱,其外旷宇些。
赤蚁若象,玄蜂若壶些。
五谷不生,丛菅是食些。
其土烂人,求水无所得些。
彷徉无所倚,广大无所极些。
归来兮!恐自遗贼些。
魂兮归来!北方不可以止些。
增冰峨峨,飞雪千里些。
归来兮!不可以久些。
魂兮归来!君无上天些。
虎豹九关,啄害下人些。
一夫九首,拔木九千些。
豺狼从目,往来侁侁些。
悬人以嬉,投之深渊些。
致命于帝,然后得瞑些。
归来!往恐危身些。
魂兮归来!君无下此幽都些。
土伯九约,其角觺觺些。
敦脄血拇,逐人伂駓駓些。
参目虎首,其身若牛些。
此皆甘人,归来!恐自遗灾些。
魂兮归来!入修门些。
工祝招君,背行先些。
秦篝齐缕,郑绵络些。
招具该备,永啸呼些。
魂兮归来!反故居些。
天地四方,多贼奸些。
像设君室,静闲安些。
高堂邃宇,槛层轩些。
层台累榭,临高山些。
网户朱缀,刻方连些。
冬有穾厦,夏室寒些。
川谷径复,流潺湲些。
光风转蕙,氾崇兰些。
经堂入奥,朱尘筵些。
砥室翠翘,挂曲琼些。
翡翠珠被,烂齐光些。
蒻阿拂壁,罗帱张些。
纂组绮缟,结琦璜些。
室中之观,多珍怪些。
兰膏明烛,华容备些。
二八侍宿,射递代些。
九侯淑女,多迅众些。
盛鬋不同制,实满宫些。
容态好比,顺弥代些。
弱颜固植,謇其有意些。
姱容修态,絚洞房些。
蛾眉曼睩,目腾光些。
靡颜腻理,遗视矊些。
离榭修幕,侍君之闲些。
悲帷翠帐,饰高堂些。
红壁沙版,玄玉梁些。
仰观刻桷,画龙蛇些。
坐堂伏槛,临曲池些。
芙蓉始发,杂芰荷些。
紫茎屏风,文缘波些。
文异豹饰,侍陂陁些。
轩辌既低,步骑罗些。
兰薄户树,琼木篱些。
魂兮归来!何远为些?
室家遂宗,食多方些。
稻粢穱麦,挐黄梁些。
大苦醎酸,辛甘行些。
肥牛之腱,臑若芳些。
和酸若苦,陈吴羹些。
胹鳖炮羔,有柘浆些。
鹄酸臇凫,煎鸿鸧些。
露鸡臛蠵,厉而不爽些。
粔籹蜜饵,有餦餭些。
瑶浆蜜勺,实羽觞些。
挫糟冻饮,酎清凉些。
华酌既陈,有琼浆些。
归来反故室,敬而无妨些。
肴羞未通,女乐罗些。
敶钟按鼓,造新歌些。
《涉江》《采菱》,发《扬荷》些。
美人既醉,朱颜酡些。
嬉光眇视,目曾波些。
被文服纤,丽而不奇些。
长发曼鬋,艳陆离些。
二八齐容,起郑舞些。
衽若交竿,抚案下些。
竽瑟狂会,搷鸣鼓些。
宫庭震惊,发<激楚>些。
吴歈蔡讴,奏大吕些。
士女杂坐,乱而不分些。
放敶组缨,班其相纷些。
郑卫妖玩,来杂陈些。
《激楚》之结,独秀先些。
菎蔽象棋,有六簙些。
分曹并进,遒相迫些。
成枭而牟,呼五白些。
晋制犀比,费白日些。
铿钟摇簴,揳梓瑟些。
娱酒不废,沈日夜些。
兰膏明烛,华灯错些。
结撰至思,兰芳假些。
人有所极,同心赋些。
酎饮尽欢,乐先故些。
魂兮归来!反故居些。
乱曰:
献岁发春兮,汨吾南征。
菉蘋齐叶兮,白芷生。
路贯庐江兮,左长薄。
倚沼畦瀛兮,遥望博。
青骊结驷兮,齐千乘。
悬火延起兮,玄颜烝。
步及骤处兮,诱骋先。
抑骛若通兮,引车右还。
与王趋梦兮,课后先。
君王亲发兮,惮青兕。
朱明承夜兮,时不可以淹。
皋兰被径兮,斯路渐。
湛湛江水兮,上有枫。
目极千里兮,伤春心。
魂兮归来,哀江南!
我年幼时秉赋清廉的德行,献身于道义而不稍微减轻。
具有如此盛大的美德,被世俗牵累横加秽名。
君王不考察这盛大的美德,长期受难而愁苦不尽。
上帝告诉巫阳说:“有人在下界,我想要帮助他。
但他的魂魄已经离散,你占卦将灵魂还给他。”
巫阳回答说:“占卦要靠掌梦之官,
上帝的命令其实难以遵从。”“你一定占卦让魂魄还给他,
恐怕迟了他已谢世,再把魂招来也没有用。”
巫阳于是降至人间招魂说:
“魂啊回来吧!何必离开你的躯体,
往四方乱走乱跑?舍弃你安乐的住处,
遇上凶险实在很糟。
“魂啊回来吧!东方不可以寄居停顿。
那里长人身高千丈,只等着搜你的魂。
十个太阳轮番照射,金属石头都熔化变形。
他们都已经习惯,而你的魂一去必定消解无存。
回来吧,那里不能够寄居停顿。
“魂啊回来吧!南方不可以栖止。
野人额上刻花纹长着黑牙齿,掠得人肉作为祭祀,还把他们的骨头磨成浆滓。
那里毒蛇如草一样丛集,大狐狸千里内到处都是。
雄虺蛇长着九个脑袋,来来往往飘忽迅捷,为求补心把人类吞食。
回来吧,那里不能够长久留滞。
“魂啊归来吧!西方的大灾害,是那流沙千里平铺。
被流沙卷进雷渊,糜烂溃散哪能止住。
侥幸摆脱出来,四外又是空旷死寂之域。
红蚂蚁大得像巨象,黑蜂儿大得像葫芦。
那里五谷不能好好生长,只有丛丛茅草可充食物。
沙土能把人烤烂,想要喝水却点滴皆无。
榜徨怅惘没有依靠,广漠荒凉没有终极之处。
回来吧。恐怕自身遭受荼毒!
“魂啊回来吧!北方不可以停留。
那里层层冰封高如山峰,大雪飘飞千里密密稠稠。
回来吧,不能够耽搁得太久!
“魂啊归来吧!你不要径自上天。
九重天的关门都守着虎豹,咬伤下界的人尝鲜。
另有个一身九头的妖怪,能连根拔起大树九千。
还有眼睛直长的豺狼,来来往往群奔争先。
把人甩来甩去作游戏,最后扔他到不见底的深渊。
再向上帝报告完毕,然后你才会断气闭眼。
回来吧,上天去恐怕也身遭危险!
“魂啊回来吧!你不要下到幽冥王国。
那里有扭成九曲的土伯,它头上长着尖角锐如刀凿。
脊背肥厚拇指沾血,追起人来飞奔如梭。
还有三只眼睛的虎头怪,身体像牛一样壮硕。
这些怪物都喜欢吃人,回来吧!恐怕自己要遭受灾祸。
“魂啊回来吧!快进入楚国郢都的修门。
招魂的巫师引导君王,背向前方倒退着一路先行。
秦国的篝笼齐国的丝带,还有作盖头的郑国丝绵织品。
招魂的器具已经齐备,快发出长长的呼叫声。
魂啊回来吧!返回故居不再离乡背井。
“天地上下四面八方,多有残害人的奸佞。
仿照你原先布置的居室,舒适恬静十分安宁。
高高的大堂深深的屋宇,栏杆围护着轩廊几层。
层层亭台重重楼榭,面临着崇山峻岭。
大门镂花涂上红色,刻着方格图案相连紧。
冬天有温暖的深宫,夏天有凉爽的内厅。
山谷中路径曲折,溪流发出动听的声音。
阳光中微风摇动蕙草,丛丛香兰播散芳馨。
穿过大堂进入内屋,上有红砖承尘下有竹席铺陈。
光滑的石室装饰翠羽,墙头挂着玉钩屈曲晶莹。
翡翠珠宝镶嵌被褥,灿烂生辉艳丽动人。
细软的丝绸悬垂壁间,罗纱帐子张设在中庭。
四种不同的丝带色彩缤纷,系结着块块美玉多么纯净。
“宫室中那些陈设景观,丰富的珍宝奇形怪状。
香脂制烛光焰通明,把美人花容月貌都照亮。
二八十六位侍女来陪宿,倦了便互相替代轮流上。
列国诸侯的淑美女子,人数众多真不同凡响。
发式秀美有各种各样,充满后宫熙熙攘攘。
容颜姿态姣好互相比并,真是风华绝代盖世无双。
娇柔的面貌健康的身体,流露出缠绵情意令人心荡。
俏丽的容颜美妙的体态,在洞房中不断地来来往往。
纤秀的弯眉下明眸转动,顾盼之间双目秋波流光。
肌肤细腻如脂如玉,留下动人一瞥意味深长。
离宫别馆有修长的大幕,消闲解闷她们侍奉君王。
“张挂起翡翠色的帷帐,装饰那高高的殿堂。
红漆髹墙壁丹砂涂护版,还有黑玉一般的大屋粱。
抬头看那雕刻的方椽,画的是龙与蛇的形象。
坐在堂上倚着栏干,面对着弯弯曲曲的池塘。
荷花才开始绽放花朵,中间夹杂着荷叶肥壮。
紫茎的荇菜铺满水面,风起水纹生于绿波之上。
身着文彩奇异的豹皮服饰,侍卫们守在山丘坡岗。
有篷有窗的安车已到。步骑随从分列两旁。
丛丛兰草种在门边,株株玉树权当做篱笆护墙。
魂啊回来吧!为什么还要滞留远方?
“家族聚会人都到齐,食品丰富多种多样。
有大米小米也有新麦,还掺杂香美的黄粱。
大苦与咸的酸的有滋有味,辣的甜的也都用上。
肥牛的蹄筋是佳肴,炖得酥酥烂扑鼻香。
调和好酸味和苦味,端上来有名的吴国羹汤。
清炖甲鱼火烤羊羔,再蘸上新鲜的甘蔗糖浆。
醋溜天鹅肉煲煮野鸭块,另有滚油煎炸的大雁小鸽。
卤鸡配上大龟熬的肉羹,味道浓烈而又脾胃不伤。
甜面饼和蜜米糕作点心,还加上很多麦芽糖。
晶莹如玉的美酒掺和蜂蜜,斟满酒杯供人品尝。
酒糟中榨出清酒再冰冻,饮来醇香可口遍体清凉。
豪华的宴席已经摆好,有酒都是玉液琼浆。
归来吧返回故居,礼敬有加保证无妨。
“丰盛的酒席还未撤去,舞女和乐队就罗列登场。
安放好编钟设置好大鼓,把新作的乐歌演奏演唱。
唱罢《涉江》再唱《采菱》,更有《阳阿》一曲歌声扬。
美人已经喝得微醉,红润的面庞更添红光。
目光撩人脉脉注视,眼中秋波流转水汪汪。
披着刺绣的轻柔罗衣,色彩华丽却非异服奇装。
长长的黑发高高的云鬓,五光十色艳丽非常。
二八分列的舞女一样妆饰,跳着郑国的舞蹈上场。
摆动衣襟像竹枝摇曳交叉,弯下身子拍手按掌。
吹竽鼓瑟狂热地合奏,猛烈敲击鼓声咚咚响。
宫殿院庭都震动受惊,唱出的《激楚》歌声高昂。
献上吴国蔡国的俗曲,奏着大吕调配合声腔。
男女纷杂交错着坐下,位子散乱不分方向。
解开绶带帽缨放一边,色彩斑斓缤纷鲜亮。
郑国卫国的妖娆女子,纷至沓来排列堂上。
唱到《激楚》之歌的结尾,特别优美出色一时无两。
“赌具有饰玉筹码象牙棋,用来玩六簙棋游戏。
分成两方对弈各自进子,着着强劲紧紧相逼。
掷彩成枭就取鱼得筹,大呼五白求胜心急。
赢得了晋国制的犀带钩,一天光阴耗尽不在意。
铿锵打钟钟架齐摇晃,抚弦再把梓瑟弹奏起。
饮酒娱乐不肯停歇,沉湎其中日夜相继。
带兰香的明烛多灿烂,华美的灯盏错落高低。
精心构思撰写文章,文采绚丽借得幽兰香气。
人们高高兴兴快乐已极,一起赋诗表达共同的心意。
酣饮香醇美酒尽情欢笑,也让先祖故旧心旷神怡。
魂啊回来吧!快快返回故里。”
尾声:新年开始春天到来,我匆匆忙忙向南行。
绿苹长齐了片片新叶,白芷萌生又吐芳馨。
道路贯通穿越庐江,左岸上是连绵的丛林。
沿着泽沼水田往前走,远远眺望旷野无垠。
四匹青骊驾起一乘车,千乘猎车并驾前行。
点起火把蔓延燃烧,夜空黑里透红火光腾。
步行的赶到乘车的停留,狩猎的向导又当先驰骋。步:步行的随从。骤处:乘车的随从停下。骤,驰;处,止。诱:导。打猎时的向导。
勒马纵马进退自如,又引车向右掉转车身。
与君王一起驰向云梦泽,赛一赛谁先谁后显本领。
君王亲手发箭射猎物,却怕射中青兕有祸生。
黑夜之后红日放光明,时光迅速流逝不肯停。
水边高地兰草长满路,这条道已遮没不可寻。
清澈的江水潺潺流,岸上有成片的枫树林。
纵目望尽千里之地,春色多么引人伤心。
魂啊回来吧,江南堪哀难以忘情!
朕:我,屈原自指。沫(mei妹):微暗。引伸为消减。
主:守、持有。芜秽:萎枯污烂。
上:指楚王。离:遭遇。殃:祸患。
帝:上帝。巫阳:古代神话中的巫师。人:指楚王。辅:帮助。特指上天辅助人间帝王。
筮予之:通过卜筮知魂魄之所在,招还给予其人。
掌梦:掌梦之官,实司其事。巫阳因其难招,故作托词。
若:你,指巫阳。
谢:凋落。按:“若必筮予之”三句作为上帝言语,首见项安世《项氏家说》,闻一多、陈子展从之。
焉乃:于是。按:“巫阳焉”属此句。“焉乃”连文用王引之《经传释词》说。
些:语尾助词,读音“唆”(suo)疑同今民歌中"啰"音。
离:同“罹”,遭。
雕题黑齿:额头上刻花纹,牙齿染成黑色。指南方未开化的野人。题,额头。醢(hai海):肉酱。
蓁(zhen真)蓁:树木丛生貌,此指积聚在一起。封狐:大狐。
虺(hui毁):毒蛇。儵(shu舒)忽:同“倏忽”,忽然。益:补。
淫:久留。
雷渊:神话中的深渊。爢(mi米):同“靡”,粉碎。
壶:通“瓠”,葫芦。
菅(jian坚):一种野草,细叶绿花褐果。
贼:残害。
增(ceng层):通“层”。
九关:指九重天门。
从(zong纵):同“综”,直。侁(shen申)侁:众多貌。
致命:上报。
幽都:神话中地下鬼神统治的地方。
土伯:地下王国的神灵。约:弯曲。一说,尾也。一说,肚下肉块。觺(yi疑)觺:尖利貌。
敦脄(mei梅):很的背肉。疑为神怪名。駓(pi披)駓:跑得很快的样子。
参:同“三”。
甘人:以食人为甘美。
修门:郢都城南三门之一。
工祝:工巧的巫人。背行:倒退着走。
秦篝:秦国出产的竹笼,用以盛被招者的衣物。齐缕:齐国出产的丝线,用以装饰“篝”。郑绵络:郑国出产的丝棉织品,用作“篝”上遮盖。
招具:招魂用品,擅上文“秦篝”、“齐缕”、“郑绵络”等。永:长。招魂者要长声呼唤被招者。
反:同“返”。
像设:假想陈设。
槛:栏杆。轩:走廊。
网户:刻镂网状空格的门户。朱缀:交缀处涂上红色。方连:方格图案,即指“网户”。
宎(yao要):深密。
径:直。复:曲,指川谷水流曲折。
崇:通“丛”。
奥:内室。尘筵:铺在地上的竹席。
砥室:形容地面、墙璧都磨平光亮像磨刀石一样。翠翘:翠鸟尾上的毛羽。曲琼:玉钩。
齐光:色彩辉映。
蒻(ruo弱)阿:细软的缯帛。帱(chou筹):璧帐。
纂组绮缟:指四种颜色不同的丝带。纂,赤色丝带;组,杂色丝带;绮:带花纹丝织品;缟:白色丝织品。琦璜:美玉。
兰膏:泛言有香气的油脂。
二八:以八人为行。二八十六人。射(yi义):厌。递:更替。
九侯:泛指列国诸侯。迅:通“洵”,真正。
盛鬋(jian剪):浓密的鬓发。鬋,下垂的鬓发。
比:并。顺:通“洵”,诚然。弥代:盖世。
弱颜:容貌柔嫩。固植:身体健康。謇:发语词。
姱(kua夸):美好。修:美。絙(geng):绵延。
曼:长。睩(lu录):眼珠转动。
靡:细致。腻:光滑。理:肌肤。矊(mian免):目光深长。
桷(jue决):方的椽子。
芰(ji技)荷:荷叶。
屏风:荇莱,又名水葵。一种水生植物。文:同:“纹”,指波纹。
文异:文彩奇异。豹饰:以豹皮为饰,指侍卫武士的装束。陂陁(potuo坡陀):高低不平的山坡。
轩:有篷的轻车。辌(liang凉):可以卧息的安车。低:通“抵”,到达。
薄:草木丛生。
宗:聚。多方:多种多样。
粢(zi资):小米。穱(zhuo桌):早熟麦。挐(ru如):掺杂。黄梁:黄小米。
辛:辣。行:用。
腱(jian健):蹄筋。臑(er而):炖烂。若:与“而”意同。
吴羹:吴地浓汤。
胹(er而):煮。炮:烤。柘(zhe这)浆:甘蔗汁。
鹄酸:据闻一多校。当作“酸鹄”。鹄,天鹅。臇(juan倦):少汁的羹。鸿鸧(cang仓)鸿,大雁;鸧,即鸧鸹,一种似鹤的水鸟。
露:借为“卤”。一说借为“烙”。臛(huo霍):肉羹。蠵(xi西):大龟。厉:浓烈。爽:败、伤。
粔籹(junv巨女):用蜜和面粉制成的环状饼。饵:糕。餦餭(zhanghuang张皇):即麦芽糖,也叫饴糖。
勺:通“酌”。羽觞:古代一种酒嚣。
酎(zhou胄):醇酒。
通:通“彻”,撤去。
安放好编钟设置好大鼓,把新作的乐歌演奏演唱。
涉江、采菱:楚国歌曲名。扬荷:多作《阳阿》,楚国歌曲名。
酡(tuo驼):喝酒脸红。
嬉光:形容撩人的目光。眇:通“妙”。曾:通“层”。
被(pi技):披。文:文绣。纤:细软。陆离:形容色彩斑斓。
二八:指两队女乐。齐容:装束一样。郑舞:郑国的舞蹈,比较放纵。
衽:衣襟。交竿:衣襟相交如竿。抚:通“拊”,拍击。案:同“按”。下:似指弯腰下屈的舞蹈动作。
搷(tian填):猛击。
激楚:楚国的歌舞曲名。或谓指激烈的楚歌之声。
吴歈(yu俞):吴地之歌。蔡讴:蔡地之歌。大吕:乐调名。
组:系佩饰的丝带。缨:帽带。班:同“斑”。
妖玩:指妖绕的女子。
秀先:优秀出众。
菎(kun昆)蔽:饰玉的筹玛。赌博用具。象棋:象牙棋子。六簙用具。六簙(bo伯):一种棋戏。可用以赌博。
分曹:相对的两方。
枭:博戏术语。成枭棋则可取得棋局上的鱼,得二筹。牟:取。五白:五颗骰子组成的特彩。得此可胜。
犀比:犀角制的带钩,用作赌胜负的彩注。一说用犀角制成的赌具。白日:指一天时光。
铿:象声词。簴(ju巨):钟架。揳(ia夹):抚。梓瑟:梓木所制之瑟。
错:错落安置。
结撰:构思。至思:尽心思考。
极:极至,此当指极度快乐。
先故:先祖与故旧。
乱:乱辞,尾声。献:进。汩(yu玉):形容匆匆而行。
菉:通“绿”。苹:一种水草。白芷:一种香草。
贯:通。庐江:洪兴祖《楚辞补注》云:“庐江出陵阳东南,北入江。”谭其骧以为当指今襄阳、宜城界之潼水。春秋时,地为庐戎之国,因有此称。长薄:杂草丛生的林子。
倚:沿。畦:水田。瀛:大水。博:旷野之地。
青骊(li离):青黑色的马。驷:驾一乘车的四匹马。
悬火:焚林驱兽的火把。玄颜:黑里透红。指天色。烝:上升。
步:步行的随从。骤处:乘车的随从停下。骤,驰;处,止。诱:导。打猎时的向导。
抑:勒马不前。骛(wu务):奔驰。若:顺,指进退自如。
梦:指云梦泽。这一带是楚国的大猎场,地跨大江南北。课:比试。
惮青兕:怕射中青兕。兕,犀牛一类的野兽。楚人传说猎得青兕者,三月必死。
朱明:指太阳。淹:留。
皋:水边高地。渐(jian坚):遮没。
湛湛:水深的样子。
《招魂》一文的作者,历史上有不同说法。司马迁认为是屈原的作品,他在《史记·屈原贾生列传》称:“余读《离骚》、《天问》、《招魂》、《哀郢》,悲其志。”王逸在《楚辞章句》里认为是宋玉的作品:
“《招魂》者,宋玉之所作也。宋玉怜哀屈原,忠而斥弃,愁懑山泽,魂魄放佚,厥命将落。故作《招魂》,欲以复其精神,延其年寿,外陈四方之恶,内崇楚国之美,以讽谏怀王,冀其觉悟而还之也。”
令人多少有点奇怪的是,长期以来,汉唐魏晋宋的文人大多接受王逸的说法。直至明代学者黄文焕在《楚辞听直·听二招》中,才明确批驳了王逸的说法,并首次提出《招魂》系屈原自招其魂的观点。此后,清人林云铭的《楚辞灯》、今人游国恩的《屈原》等著作,均支持黄文焕的观点,认为《招魂》乃屈原自招其魂。
游国恩指出,古代有招自己生魂的事例,谢灵运《山居赋》“招惊魂于殆化,收危形于将阑”,杜甫《彭衙行》“剪纸招我魂”,即其例。此外,少数民族亦流传招活人魂的习俗,《文献通考》卷330引宋范成大《桂海虞衡志》(今本无)记有当地风俗:“家人远而归者,止于三十里外。家遣巫提竹篮迓,脱归人贴身衣贮之篮,以前导还家。言为行人收魂归也。”(其实,这种迎接归人的习俗,在客观上具有减少返乡者把传染性疫病从外地传入的功能)。
此外,也有人认为《招魂》一文,是宋玉为招死去的楚顷襄王魂而作,或认为是宋玉为重病的楚顷襄王招魂。与此同时,在沅湘民间,至今仍然流传着,宋玉、景差在屈原死去一年之际,来到汨罗江,为屈原招魂的故事。
其实,宋玉、景差曾经为屈原招魂,宋玉或景差曾经为楚顷襄王招魂,屈原曾经为自己招魂,屈原曾经为楚怀王招魂,都可能发生过,而他们的这些作品可能都以《招魂》为名。但是,具体到流传至今的《楚辞·招魂》一文,则应当是屈原为楚怀王招魂时所作。
首先,司马迁在《史记》中明确指出屈原作品有《招魂》一篇。其次,招魂是一项严肃的活动,一般来说都是奉命而作,招魂的对象是死者或重病将死者。据此可知,《招魂》是屈原奉命为楚怀王招魂而创作,它是屈原任职三闾大夫期间所写的最后一篇职务作品。再者,《招魂》描述的主人公生活,不符合屈原的身份和实际情况,而是符合楚王的身份。
我们知道,公元前329年,楚威王死,在位11年,楚威王之子熊槐继位,是为怀王。公元前328年,为楚怀王元年。公元前299年,楚怀王入秦被扣留,在位30年;楚立太子横,是为顷襄王。公元前296年,楚怀王客死于秦。
需要说明的是,根据《逸周书·谥法解》,周公旦和太公望制定谥法,在君王、诸侯、大夫死后,子孙们要立庙举行隆重的祭祀活动,并根据死者生前的事迹和遭遇,对其评定一个称号,该称号叫做谥号。楚怀王即楚王熊槐死后得到的谥号,它是顷襄王与群臣根据熊槐在位事迹和遭遇而选定的,表示同情和怀念的意思。怀,本意是指胸前,引申为怀藏、想念、心意、归向、安抚、环绕、来到;对楚王熊槐谥号“怀王”,应当是寓意对熊槐客死秦国的悲惨遭遇的安抚。
这就充分表明,楚怀王客死秦国后,楚国曾为其举行过相应的正规的祭祀活动,《招魂》即官方祭祀活动的一部分。由于楚怀王被骗入秦,孤身滞留秦国三年之久,并最终客死秦国,他的遭遇曾令楚人举国哀之。因此,为楚怀王招魂的活动,可能进行过多次,而最隆重的招魂仪式应当是在楚怀王刚刚死去的时候,也就是说《招魂》应写于此时。
我国古代没有前身、后世的观念,也没有天堂、地狱的观念,只有灵魂不死和神鬼观念。中国古代所说的幽都与地狱的性质本不相同,幽都指地下空间的世界,而地狱则是灵魂接受审判、处罚并转世重新发配的地方。事实上,《招魂》描述天上有虎豹九关、地下有土伯九约,均没有天堂和地狱的概念。不过,在佛教传入中国后,幽都逐渐被赋予了地狱的功能,天上也有了玉皇大帝和天宫。
所谓灵魂不死,意思是灵魂可以脱离肉体而独立存在,凡是人睡眠时、重病昏迷时,以及死去时,都被解释为灵魂出窍,即灵魂脱离了肉体,要想让人活过来,就需要把灵魂重新招回到肉体之中。所谓神鬼观念,原本指人死去后的灵魂,好的灵魂就是神,坏的灵魂就是鬼(最初,鬼并无坏意,而是指祖先灵魂)。此外,除了人有灵魂外,其它自然物也有灵魂,例如山有山神、水有水神。大约到了春秋战国时期,从原始的鬼神观念,又演绎出神仙观念。
在我国云南纳西族的习俗里,每家都悬挂着一个存放家庭成员灵魂的竹篓,姑娘出嫁到婆家,要进行灵魂从娘家转接入婆家的巫术仪式,只有这样才表示新人真的到了婆家,在当地的观念里该仪式甚至比转户口还重要。当有人去世时,则要为其举行招魂仪式,这时招魂的目的不再是让灵魂返回肉体,而是指引灵魂返回祖先居住的地方,这才是真正意义上的叶落归根。为此,纳西族的东巴(巫师),专门绘有“神路图”,上面写着本族迁徙路上经过的地名,这些地名往往多达一二百个,招魂时东巴要面朝死者的灵柩,倒退着一边走一边按顺序依次高声念出。台湾学者李霖灿先生(原台湾故宫博物院副院长)曾考察过纳西族的神路图,发现地名都是真实的,而且晚近时期迁徙经过的地名仍然能辨认出来。
屈原所处时代的楚国招魂习俗,不一定与今日纳西族完全一样。但是,招魂的基本文化内涵应当是相同的,即引导死者的灵魂回归故里家乡。这在《招魂》中是非常明确的,例如“魂兮归来,入修门些。工祝招君,背行先些。秦篝齐缕,郑锦络些。招具该备,永啸呼些。魂兮归来,反故居些。”描述的正是巫师倒退着,拿着盛放灵魂的竹篓,引导灵魂返归家乡的场景。
值得注意的是,《招魂》最后一句话“魂兮归来,哀江南”。这是因为,楚国本来就地处江南,因此特别强调死者灵魂回归江南,也就意味着死者不是在楚国境内去世的。据此可知,《招魂》所招之魂,只能是客死秦国的楚怀王之魂。事实上,《招魂》全文长达282句,在屈原的作品中仅次于《离骚》和《天问》,显然这是在为一个非常重要的人物举行招魂时所作,而其人非楚怀王莫属。
《招魂》全文可分为三个段落,第一段是序篇,第二段是正文,第三段是尾声。
序篇首先描述死者灵魂的哭诉,其中“长离殃而愁苦”,或以为是指屈原遭到放逐,其实是指楚怀王客死秦国。接下来描述,上帝同情楚怀王的不幸遭遇,命令巫阳为其招魂。然后描述巫阳以自己的职责是占梦解梦为理由,而勉强接受上帝的命令。
这种开场白,不能不让人怀疑其中藏有某种玄机,或许这是屈原在用巫阳暗指自己。我们知道,古代巫术是一个非常复杂的知识体系,其内容包罗万象,因此巫师也要有所分工,以便各司其职,更好地完成本职工作。然而,由于屈原与楚怀王有着不寻常的君臣关系,因此屈原勉为其难,决定亲自为楚怀王招魂。为此,屈原借怀王托梦上帝,再由上帝命令巫阳的过程,实现由自己来为怀王招魂的目的。事实上,在《九歌》里,招魂、收魂的工作是由大司命承担的,这应当是楚国的传统习俗。但是,屈原曾长期担任三闾大夫之职,他同时又是一个具有创新精神的巫师、学者和政治家,因此他才有可能革新招魂仪式,改由“巫阳”实施招魂。
正文的内容可分为两个层次,其一描述东南西北、天上地下各有其害,呼吁灵魂不要到那些地方去,而是要返回故居。其二描述巫师引导灵魂返归故里的场景,特别渲染死者生前在故居生活的豪华舒适,诸如“九侯淑女”、“实满宫些”,显然是君王才会有的生活。
尾声描述主持招魂者,回忆当年春天自己曾与怀王到南方狩猎的欢快场景;紧接着对比今日,道路已被荒草遮掩,遥望千里之外的远方(应指怀王客死在秦国之地),伤春之心油然而生,并衷心发出“魂兮归来,哀江南”的呼唤。
有意思的是,我国长沙子弹库楚墓出土有男子(灵魂)驭龙升天图,长沙陈家大山楚墓出土有龙凤导人(灵魂)升天图。长沙马王堆西汉墓出土的帛画,绘有天上世界、人间世界、地下世界等丰富内容。凡此种种,均表明在春秋战国以及秦汉时期,楚国楚地特别注重人死后灵魂归宿的问题,这也是诸子百家唯有楚国的文人学者会撰写《九歌》、《招魂》、《大招》的原因所在。
长沙是楚国首封之地,这里也是楚国先王的祖庙所在地。因此,楚怀王死后的灵魂,应当被引导到祖庙里。也就是说,为怀王招魂的仪式是在长沙举行的,屈原所作《招魂》也是在长沙脱稿的,而尾声中的睹物思情亦在情理之中。与此同时,楚怀王的遭遇、楚国的衰弱,也促使屈原对天命、对历史、对巫术产生了强烈的怀疑,《天问》的腹稿就是在这种情况下起草。
悲时俗之迫阨兮,愿轻举而远游。
质菲薄而无因兮,焉讬乘而上浮?
遭沈浊而污秽兮,独郁结其谁语!
夜耿耿而不寐兮,魂营营而至曙。
惟天地之无穷兮,哀人生之长勤。
往者余弗及兮,来者吾不闻。
步徙倚而遥思兮,怊惝怳而乖怀。
意荒忽而流荡兮,心愁悽而增悲。
神倏忽而不反兮,形枯槁而独留。
内惟省以操端兮,求正气之所由。
漠虚静以恬愉兮,澹无为而自得。
闻赤松之清尘兮,愿承风乎遗则。
贵真人之休德兮,美往世之登仙;
与化去而不见兮,名声著而日延。
奇傅说之讬辰星兮,羡韩众之得一。
形穆穆以浸远兮,离人群而遁逸。
因气变而遂曾举兮,忽神奔而鬼怪。
时仿佛以遥见兮,精晈晈以往来。
超氛埃而淑邮兮,终不反其故都。
免众患而不惧兮,世莫知其所如。
恐天时之代序兮,耀灵晔而西征。
微霜降而下沦兮,悼芳草之先蘦。
聊仿佯而逍遥兮,永历年而无成。
谁可与玩斯遗芳兮?长向风而舒情。
高阳邈以远兮,余将焉所程?
重曰:
春秋忽其不淹兮,奚久留此故居。
轩辕不可攀援兮,吾将从王乔而娱戏。
餐六气而饮沆瀣兮,漱正阳而含朝霞。
保神明之清澄兮,精气入而麤秽除。
顺凯风以从游兮,至南巢而壹息。
见王子而宿之兮,审壹气之和德。
曰“道可受兮,不可传;
其小无内兮,其大无垠。
毋滑而魂兮,彼将自然;
壹气孔神兮,于中夜存。
虚以待之存,无为之先;
庶类以成兮,此德之门。”
闻至贵而遂徂兮,忽乎吾将行。
仍羽人于丹丘,留不死之旧乡。
朝濯发于汤谷兮,夕晞余身兮九阳。
吸飞泉之微液兮,怀琬琰之华英。
玉色頩以脕颜兮,精醇粹而始壮。
质销铄以汋约兮,神要眇以淫放。
嘉南州之炎德兮,丽桂树之冬荣;
山萧条而无兽兮,野寂漠其无人。
载营魄而登霞兮,掩浮云而上征。
命天阍其开关兮,排阊阖而望予。
召丰隆使先导兮,问太微之所居。
集重阳入帝宫兮,造旬始而观清都。
朝发轫于太仪兮,夕始临乎于微闾。
屯余车之万乘兮,纷容与而并驰。
驾八龙之婉婉兮,载云旗之逶蛇。
建雄虹之采旄兮,五色杂而炫耀。
服偃蹇以低昂兮,骖连蜷以骄骜。
骑胶葛以杂乱兮,斑漫衍而方行。
撰余辔而正策兮,吾将过乎句芒。
历太皓以右转兮,前飞廉以启路。
阳杲杲其未光兮,凌天地以径度。
风伯为余先驱兮,氛埃辟而清凉。
凤凰翼其承旂兮,遇蓐收乎西皇。
揽慧星以为旍兮,举斗柄以为麾。
叛陆离其上下兮,游惊雾之流波。
时暧曃其曭莽兮,召玄武而奔属。
后文昌使掌行兮,选署众神以并轂。
路漫漫其修远兮,徐弭节而高厉。
左雨师使径侍兮,右雷公以为卫。
欲度世以忘归兮,意姿睢以抯挢。
内欣欣而自美兮,聊媮娱以淫乐。
涉青云以汎滥游兮,忽临睨夫旧乡。
仆夫怀余心悲兮,边马顾而不行。
思旧故以想象兮,长太息而掩涕。
汜容与而遐举兮,聊抑志而自弭。
指炎神而直驰兮,吾将往乎南疑。
览方外之荒忽兮,沛罔瀁而自浮。
祝融戒而跸御兮,腾告鸾鸟迎宓妃。
张咸池奏承云兮,二女御九韶歌。
使湘灵鼓瑟兮,令海若舞冯夷。
玄螭虫象并出进兮,形蟉虯而逶蛇。
雌蜺便娟以增挠兮,鸾鸟轩翥而翔飞。
音乐博衍无终极兮,焉乃逝以徘徊。
舒并节以驰骛兮,逴绝垠乎寒门。
轶迅风于清源兮,从颛顼乎增冰。
历玄冥以邪径兮,乘间维以反顾。
召黔赢而见之兮,为余先乎平路。
经营四方兮,周流六漠。
上至列缺兮,降望大壑。
下峥嵘而无地兮,上寥廓而无天。
视倏忽而无见兮,听惝恍而无闻。
超无为以至清兮,与泰初而为邻。
有感世俗扼杀人的自由,真想飞翔起来远处周游。
性质微薄又没有依靠,以什么为寄托乘着它上浮?
周围是污浊黑暗的气氛,独自苦闷向谁去倾诉?
漫长的黑夜里不能安眠,守着一缕孤魂直至破曙。
联想天地的无穷无尽,哀叹人生的坎坷苦辛。
过去的事我没能赶上,未来的事我难以知闻。
徘徊不定思绪遥远,惆怅失意心气不顺。
神志恍惚如水波激荡,心中愁苦而悲哀愈增。
忽然间魂灵飞散不返,只留下枯槁的肉体身形。
自我反省以坚持操守,寻求天地正气从何而生。
清虚宁静中自有愉悦,淡泊无为悠然自得是真。
听说赤松子清高绝俗,愿继承遗风学其行事。
看重养真之人的美德,羡慕古人能升仙超越生死。
形体虽然物化消失不见,名声却显耀而长存后世。
傅说骑星升天多么神奇,韩众服药成仙令人羡慕不已。
身形肃穆地渐渐远去,离开人群而超迈高逸。
循着气的变化层层高飞,把鬼神也惊得奔走诧异。
朦胧中似乎远远可见,神灵光芒闪烁往来任意。超氛埃而淑尤兮,终不反其故都。超越尘埃修善超过先祖,再也不会返回故国乡里。
摆脱众多患难无所畏惧,世人都不知他们的踪迹。
担心岁月流逝季节交替,辉煌的太阳也已向西下行。
薄薄的秋霜下降大地,可怜那芳草最先凋零。
姑且漫步游荡逍遥一番,长久地一年年事业无成。见了王子乔就在那儿留宿。询一元之气纯和之德之详。
谁能与我赏玩残留的芳草?早晨对着清风放松心情。
高阳帝的时代十分遥远,我怎么效法他高洁的品行?
再说道:
春去秋来光阴不停留,何必久久地留在故乡?
轩辕黄帝既然不能高攀,我将跟着王子乔嬉娱游赏。
吞食六精之气而啜饮清露,漱着正阳之气含着朝霞之光。
保持精神心灵清明澄澈,将精气吸入将浊气扫荡。
跟随和畅的南风出游,休息在南方神鸟的巢穴之旁。
见了王子乔就在那儿留宿。询一元之气纯和之德之详。
王子乔说:“道可以从内心感受,不可以口耳相传。
说它小则无处不可容纳,说它大则大到无边无沿。
不搅乱你的神魂,它就自然而然地出现。
这一元之气非常神奇,半夜寂静之时方才可感。
要以虚静之心来对待它,不要万事只想着自己占先。
各类东西都是这样生成,这就是得道的门槛。”
听罢至理名言便想远去,忽然间我就出发前行。
随着飞仙升到丹丘仙境,在神仙的不死之乡息停。
早晨在汤谷洗洗头发,傍晚让九阳晒干我的全身。
吮吸飞泉的美液,怀抱良玉的精英。
洁白的脸庞光泽滋润,体魄健壮精力充盈。
形体消瘦才能见出柔美,神气幽远自然摆脱拘谨。
赞赏南方炎热气候的功德,美丽的桂树冬天也吐芳馨。
山林萧条没有野兽,原野苍茫不见人影。
三魂六魄飘上彩霞,覆盖浮云向上飞升。
命令天宫的看门人开门,他推开大门朝我把眼瞪。
召来雷神丰隆命他做向导,探问太微宫位置的远近。
积集九重阳气进入帝宫,探访旬始星参观清都天庭。
早上从太仪殿驾车出发,傍晚到达医巫闾山边。
万辆马车屯聚一起,浩浩荡荡齐驰飞前。
驾车的八条龙蜿蜒游动,车上的云旗逶迤首尾相连。
竖起插着旄头的霓虹之旗,五色斑斓纷杂照耀明艳。
驾车的马匹宛转起伏不定,两边的马匹曲蹄奔驰矫健。
车马交错纵横杂乱,队列绵绵不绝并行不偏。
抓紧我的缰绳放正马鞭,我将拜见东方木神一面。
经过了东帝太皞再向右转,让风伯飞廉在前开路打探。
灿烂的太阳还没有升起放光,就在天地之上横越飞迁。
风伯为我作队伍的先驱,扫荡尘埃迎来清凉一片。
凤凰张彩翼支承云旗,在西帝那儿与金神蓐收遇见。
摘下彗星充当小旗摇曳,举起北斗之柄作大旗舒卷。
五色缤纷斑斓上下浮泛,在云海惊涛中漫游流连。
时已昏暗四周朦朦胧胧,召来北方玄武七星奔走串联。
让文昌六星在后掌管随从,挑选众神和我并驾向前。
路程迢迢多么漫长,按鞭缓缓地驰向高天。
雨师相伴随侍在左方,雷公保驾扈从在右边。
要超越世俗忘却归去,意态欣然自得腾飞翩翩。
内心欣悦自感美好,聊以自娱求得快乐安恬。
跨青云漫游四面八方,忽然俯瞰到故乡的田原。
仆人们怀念啊我心中悲痛,马匹也回顾不进充满眷恋。
想念故乡的父老兄弟,不禁长叹一声擦拭泪眼。
从容泛游而逍遥远去,暂且抑制情感自解自宽。
指着南方火神径直驰去,我要去南方的胜地九嶷山。
观览世外之地的茫昧幽暗,仿佛在大海中独自浮行。
火神祝融劝我调转车头,又告诉青鸾神鸟将宓妃远迎。
张设“咸池”之乐演奏“承云”之曲,娥皇女英二女唱出“九韶”歌声。
让湘水之神也来鼓瑟,令海神与河伯合舞助兴。
无角黑龙与水怪一起出没,体形屈曲宛转延伸。
彩虹轻盈优美层层环绕,青鸾神鸟在高处翱翔不停。
音乐旋律舒展没有终止,我于是远去徘徊巡行。
放下马鞭让车队尽情奔驰,到天边走向北极的寒门。
乘着疾风抵达八风之府清源,追随北帝颛顼在厚厚冰层。
通过北方水神的曲径,在天地两维之间回望一阵。
召呼造化之神前来见面,为我先行把道路铺平。
已经历过四面荒凉之地,也遨游了八方广漠之境。
向上到达闪电之至高,向下俯瞰大壑之至深。
下界茫茫似没有大地,上方空空似没有高天。
匆匆忙忙什么也看不见,恍恍惚惚什么也听不清。
超越无为清静的境界,我和天地元气结伴为邻。
迫阨:困阻灾难。
焉托乘:以什么作为寄托、乘载的工具。
营:孤独之貌。
怊惝怳:惆怅失意。乖怀:心愿违背,心气不顺。
儵忽:同“倏忽”,一会儿。
操端:端正操守。
赤松:赤松子,古之仙人,传说神农时为雨师。
休德:美德。
化去:指仙去。
傅说:殷高宗武丁的宰相,传说他死后,精魂乘星上天。韩众:即韩终,春秋齐人,为王采药,王不肯服,于是他自己服下成仙。
浸:渐。
曾:同“层”。
超氛埃而淑尤兮,终不反其故都。淑尤:王逸《楚辞章句》:“淑,善也;尤,过也;言行道修善过先祖也。”
如:往。
耀灵:太阳。晔:光耀。
仿佯:同“彷徉”,即彷徨、徜徉。见了王子乔就在那儿留宿。
高阳:高阳氏之帝,即颛顼。程:效法。
淹:滞留。
轩辕:即黄帝,姓公孙。名轩辕。王乔:即王子乔,传说中得道成仙者,据说他是周灵王之子,故以王子为称,也叫王子晋。
六气:据道家之说,世上有天地四时六种精气,修炼者服食之即能成仙。沆瀣:露水。正阳:六气中夏时之气。
凯风:南风。
内:同“纳”,容纳。
滑:紊乱。
孔:很。
庶类:众类万物。
羽人:羽化升天的仙人。丹丘:仙境之地。
汤谷:同“旸谷”,日出之处。九阳:古时传说,旸谷有扶桑树,上有一个太阳,下有九个太阳,十个太阳轮流值班一天。
頩:貌美。脕颜:滋润颜面。
汋约:同“绰约”,柔美。淫放:指洒脱不受拘束。
天阍:天宫的看门人。阊阖:天门。
丰隆:雷神,一说云神。太微:天帝的南宫。
旬始:星宿名。清都:天宫之名。
发轫:发车。太仪:天上的太仪殿。微闾:医巫闾山,古人认为神仙所居。
服:中间两匹驾车的马。偃蹇:宛转之貌。连蜷:指马身马蹄弯曲之状。
胶葛:纠葛,交错杂乱。斑:同“班”,队列。曼衍:绵绵不绝。
句芒:东方木神之名。
太皓:同“太皞”,东方上帝之名。飞廉:风伯之名。
旂:画龙系铜铃的旗。蓐收:金神之名,为西方上帝少昊之子。西皇:即少昊。
旍:旗帜。
暧曃:昏暗不明。曭莽:幽暗迷濛。玄武:二十八宿中北方七宿的总称,为龟蛇合体之象。
弭节:按节缓行。
抯挢:飞升。
婾:同“偷”。
睨:斜视。
自弭:自我宽解,自我安慰。
南疑:南方的九嶷山。
罔瀁:犹云汪洋。
祝融:火神之名。衡:车辕头上的横木。还衡,回车。宓妃:伏羲氏之女,洛水女神。
《咸池》、《承云》:都是黄帝所作的乐曲名。二女:舜帝的两位妃子娥皇、女英,她们是尧帝的女儿。《九韶》:舜帝命咸黑所作的乐曲。
海若:海神。冯夷:河神河伯。
虫象:水怪。蟉虯:屈曲盘绕貌。
便娟:轻盈美好貌。增挠:层绕。增,通“层”;挠,通“绕”。轩翥:高飞。
博衍:舒展绵延。
逴:远。绝垠:指天边。寒门:北极之山。
清源:传说中八风之府。颛顼:北方上帝之名。
玄冥:北方水神。
黔瀛:“瀛”一作“羸”,即黔雷,造化之神。
列缺:闪电。
峥嵘:此谓深远之貌。
泰初:天地万物的元气。
全诗按思想感情的脉络,可以分成九段。
第一段是总起,交代远游的原因。基调是开头两句:“悲时俗之迫阨兮,愿轻举而远游。”对恶浊朝廷的迫害充满悲愤,只得去远游了。到哪里远游呢?“托乘而上浮”,去的是天上,是人们所崇仰的神仙世界。
第二段写远游者的心境,反覆吟咏“心愁凄而增悲”、“求正气之所由”,定下全诗感情基调:悲愤的追求和坚定的信念。到四方远游的宁静环境,和诗人关怀现实的热烈内心,形成一对矛盾,从而引导下文诗人情绪的多变反覆。
第三段提出一系列的仙人:赤松子、傅说、韩众等,作为追慕的对象,“贵真人之休德兮,美往世之登仙”。不过,诗人内心仍然隐隐作痛:他忘却不了故乡,忘却不了世俗社会。难道得道升天、腾云驾雾,就可以躲避小人们的迫害吗?诗人无法回答。诗人的怀疑,实际上是自己对远游复杂的心理表述。
第四段诗人的思绪又回到世俗社会,想到善良忠诚而遭朝廷迫害的情形,感到高阳帝时代清明的政治不会再出现,只好认真规划自己远游的行程了。第四段与第三段在内涵上相对。第三段写上天游玩却怀念人间,第四段写人间受苦就向往上天遨游。天上人间,始终成为诗人心灵的两极,时左时右,使情绪澜翻不已。
第五段是对三、四段情绪的决断。一开头有“重曰”二字,先重重地下断语:“春秋忽其不淹兮,奚久留此故居?轩辕不可攀援兮,吾将从王乔而娱戏。”世俗社会不能再留恋了,还是去飞天遨游吧!向南、向南,先向南方游览。诗人决断去远游,又定下方向,至此,才是远游从思想落实到行动。那么,诗人向谁请教远游的道理呢?第一位远游导师,便是王子乔。定了信念,请教仙人,远游便确定无疑了。
第六段是仙人王子乔的话。诗人把仙人的话,用富有节奏的文字记录下来,实质上是通过王子乔的话,表达自己对远游的体会:既然现世已无有道贤君,那么,上天悟道就是成仙立德了。古人说,人生三项不朽的事业是立德、立言、立功,立德是最重要的。既然在人间不能再立德,成仙修行便是最佳道路了。王子乔的话,诗人的领悟,都集中在做一个有道德的人这一点上,可见诗人仍未忘情于世:人间的道德规范永远深烙在他心中。
第七段写诗人远游的第一站:上天宫参观。上天之前,诗人吸取天之精气,神旺体健,然后乘云上天,进入天宫之门,游览清都等天帝的宫殿。古时说天帝宫殿在天的中央,诗人升天后先到天中央,作为出发的基点,可见在他心灵深处,仍然有一个天帝,那是人间君王在天界的投影。隐约之间,人们感到屈原离开楚国都城远游,心中时刻忘不了人间的君王。
第八段,写诗人远游的第二站:游览天上的东方与西方。先是游东方。诗人出游的队伍不是三两什役,而是一大队龙神卫护,八龙驾车,风伯、雨师、雷公做侍卫,真是威风八面、气势威严。拜会过东方太皓天帝和西方金神蓐收之后,诗人有点飘飘然了,享受到得道成仙的乐趣。但是,从高空下视。瞥见故乡,心中不禁隐隐作痛。该怎么办呢?决定再向南游,希望找到舜帝一诉衷肠。这一段写出游队伍的庞大神奇,既有大胆热烈的想像,又有丰富具体的铺陈,使出游的行列成为神仙世界的展览,渲染出成仙得道的快乐气氛。
第九段是全诗的结束,又可分两个层决。第一层写游览南方和北方,拜会南方之神祝融和北方之神颛顼,都深受教益。游南方北方的描写,比游东方西方简单一些,因为同样一支队伍,不必重复描述。只是突出了南方的鸾迎宓妃、湘灵鼓瑟,以及北方的冰积寒冷。第二层概括游览东西南北四方天空大地,感悟到人间应该有一个新的世界,那便是超越儒家的教化,使人与天地元气相一致,天、地、人和谐共处。这样,即使不离开人间远游,也能感受到生命的快乐了。
《远游》一诗,写的是想像中的天上远游,表达的是现实人间的理想追求。诗中出现了大量的神仙怪异之物,先后有太皓、西皇、颛顼等四方上帝。有雷神丰隆、木神句芒、风神飞廉、金神蓐收、火神祝融、洛神宓妃、湘水之神湘灵、海神海若、河神冯夷、水神玄冥、造化之神黔瀛等各类正神,有玄武星、文昌星等星官,有赤松子、傅说、韩众、王乔等仙人,有八龙、凤凰、鸾鸟、玄螭、虫象等神话动物,有汤谷、阊阖、太微、旬始、清都、太仪、微闾、寒门、清源等神话地名,迷离惝怳,令人目不暇接,心驰神摇。这正是战国时代民间传说与原始宗教交叉的产物,反映出楚文化富于想像的特色,显示了诗人吸取民间文艺素材进行诗歌创作的艺术视野,和操纵开合运用自如的创作能力。这位伟大的诗人的诗歌为人们保存了大量的古代神话素材,成为后代文学艺术创作的重要借鉴依据。
心郁郁之忧思兮,独永叹乎增伤。
思蹇(jiǎn)产之不释兮,曼遭夜之方长。
悲秋风之动容兮,何回极之浮浮!
数惟荪(sūn)之多怒兮,伤余心之忧忧。
愿摇起而横奔兮,览民尤以自镇。
结微情以陈词兮,矫以遗夫美人。
昔君与我成言兮,曰黄昏以为期。
羌中道而回畔兮,反既有此他志。
憍(jiāo)吾以其美好兮,览余以其修姱(kuā)。
与余言而不信兮,盖为余而造怒。
愿承间而自察兮,心震悼而不敢。
悲夷犹而冀进兮,心怛伤之憺(dàn)憺。
兹历情以陈辞兮,荪详(yáng)聋而不闻。
固切人之不媚兮,众果以我为患。
初吾所陈之耿著兮,岂至今其庸亡(wàng)?
何毒药之謇(jiǎn)謇兮?原荪美之可完。
望三五以为像兮,指彭咸以为仪。
夫何极而不至兮,故远闻而难亏。
善不由外来兮,名不可以虚作。
孰无施而有报兮,孰不实而有获?
少歌曰:与美人抽思兮,并日夜而无正。
憍吾以其美好兮,敖(ào)朕辞而不听。
倡曰:有鸟自南兮,来集汉北。
好姱佳丽兮,牉(pàn)独处此异域。
既惸(qióng)独而不群兮,又无良媒在其侧。
道卓远而日忘兮,原自申而不得。
望北山而流涕兮,临流水而太息。
望孟夏之短夜兮,何晦明之若岁。
惟郢(yǐng)路之辽远兮,魂一夕而九逝。
曾不知路之曲直兮,南指月与列星。
愿径逝而不得兮,魂识路之营营。
何灵魂之信直兮,人之心不与吾心同。
理弱而媒不通兮,尚不知余之从容。
乱曰:长濑(lài)湍流,溯江潭兮。
狂顾南行,聊以娱心兮。
轸(zhěn)石崴(wēi)嵬(wéi),蹇(jiǎn)吾愿兮。
超回志度,行隐进兮。
低徊夷犹,宿北姑兮。
烦冤瞀(mào)容,实沛徂兮。
愁叹苦神,灵遥思兮。
路远处幽,又无行媒兮。
道思作颂,聊以自救兮。
忧心不遂,斯言谁告兮?
心里的忧愁万分郁结,孤独地唉声叹气不断悲伤。
思来想去怎么也不能开怀,只恨长夜漫漫天总不亮。
悲叹秋风一来草木枯黄,坏人当道真是一片糟糕!
每当想到楚王动辄发怒,我就胆战心惊痛苦悲伤。
真想疾起狂奔远去他乡,看到百姓痛苦镇定思量。
我把内心想法讲了出来,把它拿来赠给我的楚王。
楚王曾经与我有过约定,他说黄昏时分相会一趟。
谁知楚王半路改变想法,一反过去态度另有主张。
对我炫耀他的美好姿态,向我展示他的艳丽衣裳。
与我有约你却言而无信,为何反而对我发怒逞强。
本想找个机会说明情况,却又怕这怕那没有胆量。
悲我忧豫不敢接近楚王,心里痛苦就如火烧一样。
我把这情景编成了歌辞,但你假装耳聋不肯倾听。
言辞懇切之人不受欢迎,小人以我为患把我提防!
当初我把意见陈述明白,至今难道他会完全遗忘?
为何直想反复讲述这话?我盼楚王美德得到发扬。
希望三皇五帝作为榜样,就像彭咸谏君不听投江。
学习三五彭咸何事不成?定会无亏无损名声远扬。
美好品德要靠自我修养,名声好坏哪凭自己宣扬。
怎能君不施恩望臣回报,怎能春不下种秋来收粮?
小歌:我把内心所想向他诉说,日以继夜等待却无反响。
楚王对我炫耀他的美好,并不把我所说放在心上!
唱道:一只鸟儿从南方飞来,停留在汉水之北。
毛羽十分美丽,孤单地在异乡作客。
没有一个知交,也没有谁介绍。
相隔既远而被人忘怀。要自荐也没有路道。
望着北山而流眼泪,对着流水而自哀悼。
孟夏的夜景本来很短,为什么长起来就像一年?
郢都的路途确是遥远,梦魂一夜要走九遍。
我不管是弯路还是捷径,只顾南行戴着日月与星星。
想直走但又未能,梦魂往来多么劳顿。
为什么我的性情这样端直,别人的看法却和我不同。
替我媒介的人都欠工夫,也还不知道我的从容。
尾声:水浅滩长,我溯沧浪而上。
回望南方,聊以解慰愁肠。
怪石崎岖,行走不如人愿。
迂回超越,使我进退两难。
迟疑不进,落宿在这北姑。
心烦意乱,万事颠沛胡涂。
叹息悲伤,神魂飞向远处。
地偏路远,没人代为诉苦。
调整思路,作歌聊以自娱。
忧愁难解,有谁可以告诉?
增伤:加倍忧伤。
蹇产:曲折纠缠。
动容:指秋风吹来的状况。
惟:思,想起。荪:香草名,这里指楚王。
尤:遭罪。
微情:一点点情意,是作者自谦。
黄昏:代指晚年。期:约。
回畔:折回。
憍:通“骄”,骄傲,夸耀。修姱:美好。其,楚怀王。
盖:通“盍”,何。
承间:找个机会。
憺憺:忧心重重的样子。
详:通“佯”,假装。
切人:直率坦诚的人。
耿著:明白清楚。庸:乃,就。亡:通“忘”,忘记。
謇謇:忠直敢言。
三五:三王五霸,三王即夏禹、商汤、周文王;五霸先秦时指齐桓公、晋文公、楚庄王、吴王阖闾、越王勾践,汉代以后说法不一。像:榜样。
极:方向。
虚作:假造。
实:播种。
少歌:古代乐章音乐的名称。这里是前半部分内容的小结。抽思:一作“抽怨”。抽,抒写。正:同“证”,证据。
敖:通“傲”,轻慢。
倡:通“唱”,古代音乐章节的名称。这里指诗的下半部分的开始。
牉:分离。
惸:同“茕”,孤独。
卓远:遥远。
太息:叹息。
孟夏:夏历的四月。晦明:从黑夜到白天,指一夜。
郢路:由汉北通往郢都之路。
南指:南行的指示标志。
营营:忙忙碌碌的样子。
理:使者,媒人。媒:动词,说合。
乱:尾声。濑:浅滩上的流水。溯:逆流而上。潭:深渊。
狂顾:急切地回顾。
轸石:扭曲的怪石。蹇:阻止,阻碍。
志度:考虑。
低徊:徘徊。夷犹:犹豫。
瞀:心绪烦乱。沛徂:颠沛流离。
苦神:神思劳苦。
行媒:媒介。
道思:一路哀思。
遂:顺畅。
“抽思”取之于诗篇中“少歌”之首句。对“抽思”的解释,王逸《楚辞章句》谓:“为君陈道、拔恨意也。”朱熹《楚辞集注》认为:“抽,拔也。思,意也。”王夫之《楚辞通释》说:“抽,绎也。思,情也。”蒋骥《山带阁注楚辞》以为:“抽,拔也。抽思,犹言剖露其心思,即指上陈之耿著言。”
从体式上看,此篇有个与它篇不尽合一的独特篇章结构:除篇尾有“乱辞”外(这是《九章》中多数篇所具备),还增加了“少歌”与“倡曰”两种形式,此为它篇(如《离骚》、《九歌》及《九章》其它篇等)所罕见。所谓“少歌”,朱熹《楚辞集注》认为乃类同于“小歌”,是诗章前部分内容的小结。
所谓“倡曰”,即是“唱曰”,是诗章第二部分内容的发端。联系此篇整体内容,这别具一格的“少歌”与“倡曰”至少起了两个作用:其一,内容结构上的转换,由前半部分刻画与君不合、劝谏无望而生的忧思之情,转向了独处汉北时心情的描摹,“少歌”与“倡曰”在这里起了承上启下的作用,使诗篇顺理成章;其二,诗篇的结构体式有所突破,给人耳目一新之感,避免了单一化叙述的单调与呆板,产生了回旋曲折的艺术效果。
此诗回忆自己向楚王建议革新政治,遭受谗害而被放逐的情况,所写的是把作者蕴藏在内心深处像乱丝般的愁情抽绎出来。全诗流贯着缠绵深沉、细腻真切的怨愤之情,它贯穿了诗的始终,又紧扣了诗题“抽思”,并时时与之相照应。
诗篇一开首即扣住了题目”抽思“——以忧伤入题,用一连串具有鲜明感情色彩的词汇一下子将读者引入了“忧伤”的氛围,从而步入了诗人刻意营造的感情王国。
诗人丰富复杂的情感是随着诗章的逐步展开而渐次委婉吐露的。诗篇先从比喻入手,描述了诗人的忧思之重犹如处于漫漫长夜之中,曲折纠缠而难以解开,由此自然联系到了自然界——“谓秋风起而草木变色也”(朱熹语);继而写到了楚怀王,由于他的多次迁怒,而使诗人倍增了忧愁,虽有一片赤诚之心,却仍无济于事,反而是怀王多次悔约,不能以诚待之。诗人试图再次表白自己希冀靠拢君王,却不料屡遭谗言,其心情自不言而喻——“震悼”、“夷犹”、“悝伤”、“惦儋”,一系列刻画内心痛苦词语的运用,细致入微地表现了诗人的忠诚与不被理解的窘迫。“望三五以为像兮,指彭成以为仪”,“善不由外来兮,名不可以虚作”,——一番表露,既是真诚的内心剖白,也是寄寓深邃哲理、予人启迪的警策之句,赋予诗章以理性色彩。
“少歌”后的“倡日”部分,叙述角度有所转换。这部分以由南飞北的鸟儿作譬,刻画了诗人独处汉北时“独而不群”、“无良媒”的处境,其时其地,诗人的忧思益增:“望北山而流涕兮,临流水而太息”两句,令人读之怃然。值得注意的是,诗篇至此巧妙地插进了一段梦境的描写,以此抒写诗人对郢都炽烈的怀念,使读者似乎看到诗人的梦魂由躯体飘出,在星月微光下,直向郢都飞逝,而现实的毁灭在空幻的梦境中得到了暂时的慰藉。这是一段极富浪漫色彩的描绘。
诗篇最后部分的“乱辞”完全照应了开头,也照应了诗题。诗人最终唱出的,依然是失望之辞——因为,梦幻毕竟是梦幻,现实终究是现实,处于进退两难之中的诗人,无法也不可能摆脱既成的困境,他唯有陷入极度矛盾之中而藉诗章以倾吐心绪,此外别无选择。
全诗最大的特色,应该是流贯全篇的缠绵深沉、细腻真切的怨愤之情,它贯穿了诗的始终,又紧扣了诗题“抽思”,并时时与之相照应。
曰:遂(suì)古之初,谁传道之?
上下未形,何由考之?
冥昭瞢(méng)暗,谁能极之?
冯(píng)翼惟象,何以识之?
明明暗暗,惟时何为?
阴阳三合,何本何化?
圜(yuán)则九重,孰营度之?
惟兹何功,孰初作之?
斡(guǎn)维焉系,天极焉加?
八柱何当,东南何亏?
九天之际,安放安属?
隅(yú)隈(wēi)多有,谁知其数?
天何所沓(tà)?十二焉分?
日月安属?列星安陈?
出自汤谷,次于蒙汜(sì)。
自明及晦,所行几里?
夜光何德,死则又育?
厥利维何,而顾菟(tù)在腹?
女岐无合,夫焉取九子?
伯强何处?惠气安在?
何阖(hé)而晦?何开而明?
角宿(sù)未旦,曜(yào)灵安藏?
不任汩鸿,师何以尚之?
佥(qiān)曰“何忧,何不课而行之?”
鸱(chī)龟曳(yè)衔,鲧(gǔn)何听焉?
顺欲成功,帝何刑焉?
永遏在羽山,夫何三年不施?
伯禹愎(bì)鲧,夫何以变化?
纂就前绪,遂成考功。
何续初继业,而厥谋不同?
洪泉极深,何以窴(tián)之?
地方九则,何以坟之?
河海应龙?何尽何历?
鲧何所营?禹何所成?
康回冯怒,墬(dì)何故以东南倾?
九州安错?川谷何洿(wū)?
东流不溢,孰知其故?
东西南北,其修孰多?
南北顺椭(tuǒ),其衍几何?
昆仑悬圃,其尻(kāo)安在?
增城九重,其高几里?
四方之门,其谁从焉?
西北辟启,何气通焉?
日安不到?烛龙何照?
羲和之未扬,若华何光?
何所冬暖?何所夏寒?
焉有石林?何兽能言?
焉有虬龙,负熊以游?
雄虺九首,鯈忽焉在?
何所不死?长人何守?
靡蓱九衢,枲华安居?
灵蛇吞象,厥大何如?
黑水玄趾,三危安在?
延年不死,寿何所止?
鲮鱼何所?鬿堆焉处?
羿焉彃日?乌焉解羽?
禹之力献功,降省下土四方。
焉得彼嵞山女,而通之於台桑?
闵妃匹合,厥身是继。
胡维嗜不同味,而快鼌饱?
启代益作后,卒然离蠥。
何启惟忧,而能拘是达?
皆归射鞫,而无害厥躬。
何后益作革,而禹播降?
启棘宾商,《九辨》《九歌》。
何勤子屠母,而死分竟地?
帝降夷羿,革孽夏民。
胡射夫河伯,而妻彼雒嫔?
冯珧利决,封豨是射。
何献蒸肉之膏,而后帝不若?
浞娶纯狐,眩妻爰谋。
何羿之射革,而交吞揆之?
阻穷西征,岩何越焉?
化而为黄熊,巫何活焉?
咸播秬黍,莆雚是营。
何由并投,而鲧疾修盈?
白蜺婴茀,胡为此堂?
安得夫良药,不能固臧?
天式从横,阳离爰死。
大鸟何鸣,夫焉丧厥体?
蓱号起雨,何以兴之?
撰体协胁,鹿何膺之?
鳌戴山抃,何以安之?
释舟陵行,何之迁之?
惟浇在户,何求于嫂?
何少康逐犬,而颠陨厥首?
女歧缝裳,而馆同爰止。
何颠易厥首,而亲以逢殆?
汤谋易旅,何以厚之?
覆舟斟寻,何道取之?
桀伐蒙山,何所得焉?
妺嬉何肆,汤何殛焉?
舜闵在家,父何以鳏?
尧不姚告,二女何亲?
厥萌在初,何所亿焉?
璜台十成,谁所极焉?
登立为帝,孰道尚之?
女娲有体,孰制匠之?
舜服厥弟,终然为害。
何肆犬豕,而厥身不危败?
吴获迄古,南岳是止。
孰期去斯,得两男子?
缘鹄饰玉,后帝是飨。
何承谋夏桀,终以灭丧?
帝乃降观,下逢伊挚。
何条放致罚,而黎服大说?
简狄在台,喾何宜?
玄鸟致贻,女何喜?
该秉季德,厥父是臧。
胡终弊于有扈,牧夫牛羊?
干协时舞,何以怀之?
平胁曼肤,何以肥之?
有扈牧竖,云何而逢?
击床先出,其命何从?
恒秉季德,焉得夫朴牛?
何往营班禄,不但还来?
昏微循迹,有狄不宁。
何繁鸟萃棘,负子肆情?
眩弟并淫,危害厥兄。
何变化以作诈,而后嗣逢长?
成汤东巡,有莘爰极。
何乞彼小臣,而吉妃是得?
水滨之木,得彼小子。
夫何恶之,媵有莘之妇?
汤出重泉,夫何辠尤?
不胜心伐帝,夫谁使挑之?
会朝争盟,何践吾期?
苍鸟群飞,孰使萃之?
列击纣躬,叔旦不嘉。
何亲揆发足,周之命以咨嗟?
授殷天下,其位安施?
反成乃亡,其罪伊何?
争遣伐器,何以行之?
并驱击翼,何以将之?
昭后成游,南土爰底。
厥利惟何,逢彼白雉?
穆王巧梅,夫何为周流?
环理天下,夫何索求?
妖夫曳炫,何号于市?
周幽谁诛?焉得夫褒姒?
天命反侧,何罚何佑?
齐桓九会,卒然身杀。
彼王纣之躬,孰使乱惑?
何恶辅弼,谗谄是服?
比干何逆,而抑沈之?
雷开阿顺,而赐封之?
何圣人之一德,卒其异方?
梅伯受醢,箕子详狂?
稷维元子,帝何竺之?
投之于冰上,鸟何燠之?
何冯弓挟矢,殊能将之?
既惊帝切激,何逢长之?
伯昌号衰,秉鞭作牧。
何令彻彼岐社,命有殷国?
迁藏就岐,何能依?
殷有惑妇,何所讥?
受赐兹醢,西伯上告。
何亲就上帝罚,殷之命以不救?
师望在肆,昌何识?
鼓刀扬声,后何喜?
武发杀殷,何所悒?
载尸集战,何所急?
伯林雉经,维其何故?
何感天抑墬,夫谁畏惧?
皇天集命,惟何戒之?
受礼天下,又使至代之?
初汤臣挚,后兹承辅。
何卒官汤,尊食宗绪?
勋阖梦生,少离散亡。
何壮武历,能流厥严?
彭铿斟雉,帝何飨?
受寿永多,夫何久长?
中央共牧,后何怒?
蜂蛾微命,力何固?
惊女采薇,鹿何佑?
北至回水,萃何喜?
兄有噬犬,弟何欲?
易之以百两,卒无禄?
薄暮雷电,归何忧?
厥严不奉,帝何求?
伏匿穴处,爰何云?
荆勋作师,夫何长?
悟过改更,我又何言?
吴光争国,久余是胜。
何环穿自闾社丘陵,爰出子文?
吾告堵敖以不长。
何试上自予,忠名弥彰?
请问:远古开始时,谁将此态流传导引给后代?
天地尚未成形前,又从哪里得以产生?
明暗不分混沌一片,谁能够探究其中原因?
大气一团迷蒙无物,凭什么将它识别认清?
白天光明夜日屯黑暗,究竞它是如何安排?
阴阳参合而生万物,何为本源何为演变?
传说青天浩渺共有九重,是谁曾去环绕量度?
如此规模巨大的工程,是谁开始把它建造?
斗柄的轴绳系在何处?天极遥远延伸到何方?
八个擎天之柱撑在哪里?大地为何低陷东南?
天的中央与八方四面,究竟在哪里依傍相连?
边边相交隅角众多,有谁能统计周全?
天在哪里与地交会?十二区域怎样划分?
日月天体如何连属?众星列陈究竟何如?
太阳早上从汤谷出来,夜晚在蒙汜栖息。
从天亮直到天黑,所走之路究竟几里?
月亮有着什么德行,竟然能够死而再重生?
对月亮有什么好处,而有玉兔在其腹中?
神女女岐并没有丈夫,为何会有九个儿子?
伯强之神居于何处?天地和气又在哪里?
关闭什么门使得天黑?开启什么门使得天亮?
东方角宿还没放光,太阳又在哪里匿藏?
如果鲧不能胜任治水,众人为何仍将他推举?
既然都说没有可担忧,为何不让他尝试?
太阳的运行靠鸱龟或曳或衔,鲧有什么神圣德行?
治理川谷马上大功告成,尧帝为何对他施刑?
长久将鲧禁闭羽山,为何三年还不放他?
大禹从鲧腹中生出,治水方法怎样变化?
继承前人未竟事业,终于完成先父遗志。
为何继承前任遗绪,所用谋略却不相同?
洪水如渊深不见底,怎样才能将它填平?
土地肥瘠可分九等,怎样才能划分明白?
应龙如何以尾画地?河海如何顺利流通?
鲧经营了哪些事业?禹是什么使他事成?
共工勃然大怒,东南大地为何侧倾?
九州大地如何安置?河流山谷怎样疏浚?
水流东海总不满溢,谁又知这是什么原因?
东西南北四方土地,哪边更长哪边更多?
南北形成狭长地势,长出地方有几何?
昆仑山上玄圃仙境,它的居住在哪里?
山中还有增城九重,它的高度有几里?
昆仑山的四面门户,什么人物由此出入?
西北两面大门敞开,什么气息通过此处?
太阳光辉怎会有哪里照不到,何需烛龙用其神光照耀?
羲和的神车尚未出行,若木之花为何便大放光芒?
什么地方冬日常暖?什么地方夏日寒凉?
什么地方有岩石成林?什么野兽能把话讲?
哪有着无角虬龙,背着熊罴游乐从容?
雄的虺蛇九个头颅,来去迅捷生在何处?
不死之国哪里可找?长寿之人持何神术?
萍草蔓延叶分九叉,枲麻长在哪儿开花?
一条长蛇吞下大象,它的身子又有多大?
黑水之地玄趾之民,还有三危都在哪里?
延年益寿得以不死,生命久长几时终止?
奇形鲮鱼生于何方?怪鸟鬿堆长在哪里?
后羿怎样射下九日?日中之乌如何解体?
大禹尽力成其圣功,降临省视天下四方。
哪儿得来涂山之女,与她结合就在台桑?
怜爱涂山女与之匹配,儿子诞生得到继嗣。
为何嗜欲与人相同,求欢饱享一朝之情?
启代伯益作了国君,终究还是遇上灾祸。
为何启会遭此忧患,身受拘囚又能逃脱?
都是勤谨鞠躬尽瘁,没有损害他们自身。
为何伯益福祚终结,禹的后嗣繁荣昌盛?
夏启急于朝见天帝,得到《九辩》《九歌》乐曲。
为何贤子竟伤母命,使她肢解满地尸骨?
帝尧派遣夷羿降临,变革夏政祸害夏民。
为何箭射那个河伯,夺取他的妻子洛嫔?
持有宝弓珧弧套着上好的扳指,前去把那巨大的野猪射猎追赶。
为何羿将肥肉献上蒸祭,天帝心中却并不以为善?
寒浞娶了羿妃纯狐氏女,又迷惑她合伙把羿谋杀。
为何羿能射穿七层皮革,却被其妻与浞合力杀戮?
道路险阻,向西而行,山岩重重,如何穿越?
鲧将身躯化为黄熊,巫师如何使他复活?
地上都已播种黑泰,芦苇水滩也已开垦经营。
为何鲧遭驱逐如同四凶,难道他真的恶贯满盈?
嫦娥白虹披身作为衣饰,为何打扮得如此堂皇?
从何处得到不死之药,却又不能长久保藏?
天的法式有纵有横,阳气离散就会死亡。
大鸟金乌多么肥壮,为何竟会体解命丧?
雨师蓱翳号呼下雨,他是怎样使雨势兴盛?
有着驯良柔顺体质,鹿身风神如何响应?
巨鳌背负神山舞动四肢,神山怎样才能安然不动?
龙伯巨人舍弃舟船行走陆地,又是怎样将灵龟钓离大海?
浇来到嫂子门口,他对嫂子有何要求?
为何少康驱赶猎犬,趁机就能将他斩首?
女歧借着缝补衣服,而且与浇同宿一房。
为何错砍女歧首级,使她亲身遭遇祸殃?
浇策划整顿军旅,如何制造甲胄使其坚固?
讨伐斟寻倾覆其船,他用何种方法取胜?
夏桀出兵讨伐蒙山,所得的好处又是什么?
妺嬉为何如此恣肆淫虐?商汤怎能将其无情放逐?
舜对成家十分忧愁,父亲为何让他独身?
帝尧不告诉舜父,二妃如何与舜成亲?
从其最初的发展,谁能预料到后来?
玉台十层奢侈至极,当初有谁将其看透?
登立为帝,孰道尚之:立,位。道,导引。王逸《章句》:“言伏羲始画八卦,修行道德,万民登以为帝,谁开导而尊尚之也?”
舜帝友爱依从他的弟弟,弟弟还是对他加害。
为何身上涂满狗粪,就能避免危险状况?
古公亶父之时,吴伯是为让避王季,因而在霍山之下停留。
谁能想到此中缘故,全因这两个哥哥让贤于弟弟?
以鹄羹玉鼎进献美馔,商汤君王欣然受用。
为何接收伊尹之计图谋伐桀,便能使桀终于走向灭亡?
商汤降临俯察四方,巧遇赏识贤臣伊尹。
为何桀在呜条受罚,黎民百姓欢欣异常?
简狄深居九层瑶台之上,帝喾怎能对她中意欣赏?
玄乌高飞送来其卵,简狄如何便有身孕?
王亥秉承王季美德,以其父亲为善德榜样。
为何终遭有易之难,落得只能放牧牛羊?
王亥在有易持盾跳舞,如何能把女子吸引?
有易女子丰腴细润,如何保养如此体态?
这有易国的放牧者,又在哪里遇到女子?
凶器袭来王亥被杀,女子究竟如何得以保存性命?
王恒秉承王季美德,哪里得到其兄的牛羊?
却又为何远至班禄,不到清晨便及时回返?
黄昏时分追寻细微痕迹,有易国仍然不得安宁。
为何众鸟集于树丛,女子仍与王恒幽会淫乱?
王亥昏乱与弟共为淫虐,王亥被杀也正因如此。
为何与善变的有易女子淫乱,他的后代却反而盛昌不绝?
成汤出巡东方之地,一直到达有莘氏之地。
本想求得奴隶伊尹,如何却又能得贤淑美妻?
莘国女采桑伊水边,空桑树中拾到小儿伊尹。
有莘国君为何又心起厌恶,把他作为陪嫁礼品?
汤从囚地重泉出来,究竟他有什么大罪?
难忍耻辱起而伐桀,是谁挑起这场是非?
诸侯请盟约定甲子日清晨,为何都能守约如期?
王师如苍鹰威武成群高飞,谁使他们同心会集?
武王将纣王裂体斩首,周公姬旦却并不赞许。
为何亲自为武王谋,奠定周朝后又发叹息?
上天将天下授予殷商,纣的王位是如何施与?
等到殷朝兴起又使他灭亡,他的罪过又是什么?
诸侯踊跃兴起军队,武王如何动员他们?
军队并进击敌两翼,他又如何指挥大兵?
昭王盛治兵车出游,到达南方楚地才止。
最后得到什么好处,难道只是迎来白雉?
穆王御马巧施鞭策,为何他要周游四方?
他的足迹环绕天下,有些什么要求愿望?
妖人夫妇牵挽炫耀,为何他们呼号街市?
幽王究竟杀的是谁?哪里得来这个褒姒?
天命从来反复无常,何者受惩何者得佑?西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
齐国桓公九合诸侯,最终受困身死尸朽。
那个殷商纣王自身,是谁使他狂暴昏乱?
为何厌恶辅佐的忠良,而听任小人谗谄?
比干有何悖逆之处,为何遭受压制打击?
雷开惯于阿谀奉承,为何给他赏赐封爵?
为何贤臣品德虽同,却遭受不同结局?
梅伯受刑剁成肉酱,箕子装疯消极避世。
后稷原是嫡生长子,帝喾为何将他憎恨?
将他扔在寒冰之上,鸟儿为何覆翼送暖?
为何长大仗弓持箭,善治农业怀有奇能?
出生既已惊动上天,为何后嗣繁荣昌盛?
西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
祖先携宝迁居岐山,如何能使百姓前来依傍?
殷纣已受妲己迷惑,劝谏之言又有何用?
纣王赐他亲子肉酱,西伯心痛告祭于天。
为何纣王亲受天罚,殷商命运仍难挽救?
太公吕望在店中卖肉,姬昌为何能辨贤能?
听到挥刀振动发声,文王为何大为欢喜?
武王姬发诛纣灭商,为何抑郁不能久忍?
抬着文王灵牌发动战役,为何充满焦急之情?
太子申生自缢而死,究竞为了什么缘故?
既然已经惊天动地,又有谁能心怀畏惧?
上帝既降下天命,为何王者却不谨慎修德?
既然已经统治天下,为何又被他人取代?
初把伊尹视作小臣,后来用作辅政宰相。
身为商汤辅佐大臣,为何死后荣获宗庙配享?
阖庐有功寿梦之孙,少年遭受离散之苦。
为何壮年奋厉勇武,能使他的威名远布?
彭祖烹调雉鸡之羹,为何帝尧喜欢品尝?
得享高寿年岁太多,为何竞有那么久长?
周代王朝共公治民,厉王君主为何发怒?
国人生命原本微贱,自卫力量为何牢固?
惊于妇言不再采薇,白鹿为何将其庇佑?
北行来到回水之地,一起饿死何乐可为?
哥哥拥有善咬猛犬,弟弟又打什么主意?
一百辆车换一条狗,交易不成反失禄米。
傍晚时分雷鸣电闪,想要归去有何忧愁?
国家庄严不复存在,对着上帝有何祈求?
伏身藏匿洞穴之中,还有什么事情要讲?
楚求功勋兴兵作战,国势如何能够久长?
悔悟过失改正错误,我又有何言词可陈?
吴王阖庐与楚争国,我们久已被他战胜!
环绕穿越里社丘陵,为何私通之人却生出令尹子文?
我曾告诉贤者堵敖,楚国将衰不能久长。
为何他能杀君自立,忠名更加显著光大?
遂:往。传道:传说。
上下:指天地。
冥昭:指昼夜。瞢暗:昏暗不明的样子。极:穷究。
冯翼:大气鼓荡流动的样子。象:本无实物存在的只可想象的形。
时:通“是”,这样。
三合:参错相合。三,通“参”。化:化生。
圜:天体。九重:九层。
功:事。
斡:转轴。维:绳。天极:天的顶端。加:安放。
八柱:古代传说有八座大山做支撑天空的柱子。当:在。
九天:指天的中央和八方。际:边界。属:连接。
隅:角落。隈:弯曲的地方。
沓:会合,指天地相合。十二:指古天文学家把天划分的十二区,每区都有星宿做标记。
蒙汜:古代神话中太阳在晚上停住的地方。
明:天亮。晦:夜晚。
夜光:月亮。德,德行,一说通“得”,得以。
顾菟:菟,即“兔”,“顾菟”是月中的兔名,闻一多认为即蟾蜍。
女岐:或作“女歧”,神话中的神女,没有丈夫而生了九歌孩子。合,匹配。取:得,生。
伯强:大厉疫鬼。惠气:和气。
阖:关闭。
角宿,二十八宿(xiù)之一,东方青龙的第一宿,由两颗星组成,夜里出现在东方,古代传说两颗星之间为天门。曜灵:太阳。
任:胜任。汩:治理。鸿:通“洪”,洪水。师:众人。尚:推举。
佥:皆。课:考察。行:用。
鸱龟曳衔:高亨(hēng)先生认为大概是古代神话,鲧治水的时候,有鸱龟引路,去偷息壤,鲧就听从他们。鸱,一种鸷(zhì)鸟,猫头鹰之类。曳,牵引。衔,马口铁。
顺欲:符合要求。帝:帝舜。刑:诛罚。
遏:禁闭。羽山:神话中的山名。施:通“弛”,释放。
伯禹:即禹,禹称帝前被封为夏伯,所以又称为伯禹。愎鲧:从鲧腹中生出来。
纂:继续。就:跟从。绪:事业。考:父亲。
窴:通“填”。
方:分。九则:指九州岛,一说分土田为九等。坟:划分。
应龙:有翅膀的龙,传说大禹治水时,有应龙用尾巴划地,禹就依此挖通江河,导水入海。厉:通“历”。
康回冯怒:康回即共工,神话传说中的人物。冯怒,大怒。冯,通“凭”,满。墬:古“地”字。
九州:传说禹治水后把天下分为九州。错:通“措”。洿:深,一说挖掘。
椭:狭而长。顺:与椭同义。衍:余。
悬圃:古代神话中的地名,在昆仑山顶和天相通的地方。其尻安在:问的是昆仑山上的悬圃,它的麓尾在哪里。尻,尾。
增城:神话中的地名,在昆仑山上。九重:九层。
四方之门:昆仑山四面的门。从:出入。
辟启:打开。
日安不到:什么地方太阳照射不到。烛龙:神话中的神。
羲和:传说中替太阳驾车的神。扬:扬鞭。若华:若木的花,若木传说生长在日入的地方。
何兽能言:王逸《章句》:“言天下何所有石木之林,林中有兽能言语者乎?”
虬(qiú):神话中的无角龙。
虺(huǐ):毒蛇。倏(shū)忽:往来飘忽。
不死:长生不死。长人:指防风氏。
靡蓱(蓱):一种奇怪的萍草。蓱,通“萍”。九衢:一个靡蓱叶分九个叉。枲(xǐ):麻的别名。
一蛇吞象:《山海经·海内南经》载:“巴蛇食象,三岁而出其骨。君子服之,无心腹之疾。其为蛇青黄赤黑,一曰黑蛇青首,在犀牛西。”
黑水:水名。玄趾:地名。三危:山名。
延:长。
鲮(líng)鱼:神话中的怪鱼。鬿(qí)堆:神话中的怪鸟。堆,通“隹(zhuī)”,隹同“雀”。
羿:神话传说中善于射箭的英雄人物。彃(bì):射。乌:乌鸦,指古代神话传说中太阳里面的三足乌。解羽:指太阳被射落,里面三足乌的羽翼散落下来。
力:精力。献:贡献。功:指治水功业。一说“之”犹“用”,“之力”与“献功”对文。降省:下来视察。
嵞(tú):即“涂”。涂山,地名,其所在有数说,皆有文献依据。通:通“婚”。台桑:古地名。
闵:忧。妃:配偶。匹合:婚配。厥身是继:继,继嗣。
胡:为什么。维:语助词。快:快意。鼌饱:鼌(zhāo)即“朝”,一朝饱食,比喻一时的快乐。
启:禹的儿子。益:启的贤臣,禹曾选定他继承帝位。后:君主。卒:通“猝”。离,通“罹”,遭受。蠥(niè):忧患。
惟:通“罹”。而能拘是达:益、启的传说较多,闻一多《天问疏证》说:“案《天问》似谓禹死,益立,启谋夺益位而事觉,卒为益所拘,故曰‘启代益作后,卒然离蠥’。启卒脱拘而出,攻益而夺之天下,故曰‘何启罹忧而能拘是达’也。”达,逃脱。
射鞫(jū):解说甚多,金开诚《楚辞选注》以为泛指武器,意思是说在启和益作战时,益的部下都向启交出武器,而对启无所伤害。
后益:即益,因做过君主,所以叫后益。作:通“祚”,帝位。革:革除。播降:指繁荣昌盛。播,通“蕃”。降,通“隆”。
棘(jí):急。宾:朝见。商:“帝”字之讹。
屠:裂剥。而死分竟地:竟,委,抛弃。
帝:天帝。降:派下。夷羿:东夷有穷国的君主,擅长射箭,驱逐夏太康,自立为君,后被寒浞杀死。革孽:变革夏政,祸害夏民。
雒(luò)嫔(pín):洛水的美女,即宓妃。
冯:挟。珧(yáo):蚌蛤的甲壳,用以修饰弓的两头,这里指弓。利:用。决:套在右手大拇指上用象骨做成的用以钩弦的套子。封:大。
蒸:冬祭。膏:肥美的肉。后帝:天帝。若:顺悦。
浞(zhuó):即寒浞,传说是羿的相,谋杀羿而自立为君。纯狐:羿的妻子。眩:迷惑。妻:指羿妻。爰:于是。王逸《章句》:“言浞娶于纯狐氏女,眩惑爱之,遂与浞谋杀羿也。”
射革:传说羿力大善射,能射穿七层皮革。交:合力。吞:消灭。揆:计谋。
阻穷西征,岩何越焉:西征:西行。越:度越。
化而为黄熊,巫何活焉:活,复生。王逸《章句》:“言鲧死后化为黄熊,入于羽渊,岂巫医所能复生活也?”
秬(jù)黍:黑黍。莆(pú):即“蒲”,水草。雚(huán):通“萑(huán)”,芦类植物。营:耕种。全部耕种黑黍等庄稼,就在原来长满蒲苇的地方开垦耕种。
由:原因。并投:一起放逐,传说与鲧一起被放逐的还有共工、驩兜、三苗。疾:罪行。修盈:指罪行极多。
白蜺(ní)婴茀(fú):蜺,同“霓”。婴,缠绕。茀,曲。
天式:自然的法则。从横:即“纵横”,指阴阳二气的消长变化。阳:阳气。
大鸟何鸣:大鸟指王子侨尸体变成的大鸟。
蓱:蓱翳(yì),雨师的名字。
撰体协胁,鹿何膺之:撰,具有。协胁,胁骨骈生。膺:承受,一说通“应”。
鳌戴山抃:鳌,大龟。抃(biàn),拍手,四肢挥动。
释:放弃。陵行:在陆上行走。迁:移走。
惟浇在户,何求于嫂:浇,人名,寒浞的儿子。嫂:浇的嫂子女歧。
何少康逐犬,而颠陨厥首:少康,夏国君相的儿子。逐犬,打猎。颠陨,坠落。
女歧缝裳,而馆同爰止:女歧,浇嫂。止,息。
何颠易厥首,而亲以逢殆:颠易厥首,指错砍了女歧的头。颠,砍掉。殆,危险。
汤谋易旅:汤,“浇”的讹字。易旅,即制甲,制造作战用的衣甲。
覆舟斟寻,何道取之:斟寻,夏的同姓诸侯国。道,方法。
桀伐蒙山:桀,夏朝的亡国君主,极残暴。蒙山,古国名。
妺(mò)嬉(xī)何肆,汤何殛(jí)焉:妺嬉,即末喜,夏桀的元妃,为夏桀所宠,后被抛弃,于是与商汤的谋臣伊尹结交,灭了夏桀。肆,罪。殛,流放。妺嬉既帮汤灭了夏桀,她有何罪,而被汤也流放到了南巢?
父:舜的父亲瞽叟,溺爱后妻之子象,三人合伙多次谋害舜。舜闵在家,父何以鳏(guān),是说舜在成家问题上忧愁,他父亲为什么老让他独身?
姚:舜的姓,这里指舜的父亲。二女何亲:尧的两个女儿娥皇、女英。亲,姻,婿家。
亿:或作“意”,预料。指殷的贤臣箕子看见纣王使用象牙筷子,非常害怕,料想以此为开端,必然会有一系列奢侈的事情发生,后来纣王果然建造了十层玉台。
璜(huáng)台:玉台。成:层。极:尽,看透的意思。
女娲(wā)有体,孰制匠之:女娲,神话中的上古女帝,是天地万物和人的创造者。制匠,制造。
弟:指舜弟象。终然为害:指象一直想杀舜。
肆,通“(氵贳)(注:古体字,现已废弃)”,灌。体,一本作“矢”。闻一多考察《列女传·有虞二妃传》、《路史·发挥》卷二、《韩非子·内储说下》的有关记载,认为“肆犬豕”即“(氵贳)犬矢”,亦即“浴狗矢”,之处瞽瞍想灌醉舜然后杀死他,但娥皇、女英事先在舜的身上灌了狗屎,舜于是终日喝酒而不醉,使瞽瞍的阴谋不能得逞。灌了狗屎就喝不醉了,令人费解,故屈原就此发问。
吴获迄古:吴获,获,当为“伯”。吴伯,吴太伯。迄,当为“逃”。古,古公亶父。南岳:指霍山。止:居留。
去:一本作“夫”。斯:这里,是吴地。两男子:指太伯、仲雍。
鹄:天鹅,此处指鹄羹。饰玉:装饰美玉的鼎。后帝:指商汤。飨:请人享用。
帝:帝汤。降观:视察民情。伊挚:即伊尹,挚是伊尹的名。
条:鸣条,商汤打败夏桀的地方,一说是商汤流放夏桀的地方。致罚,给予惩罚。服:“民”的讹字。说,通“悦”。
简狄:传说是有戎国的美女,帝喾的次妃,生商朝的始祖契(xiè)。台:瑶台,简狄和她妹妹建疵(cī)居住的地方。喾:古代传说中的五帝之一,号高辛氏。宜:通“仪”,匹配。
玄鸟:燕子。贻:或作“诒”,赠送。喜:一本作“嘉”,指怀孕生子。
该:即王亥,契的六世孙。季:即王亥的父亲,叫冥。臧:善。
弊:通“庇”,寄居。有扈:即有易。
平胁曼肤,何以肥之:平,通“骿(pián)”,并胁。曼肤:指腹肥盛大。闻一多认为,此二句“状有易女之美”。
有扈(hù):当作“有易”。牧竖:指王亥。逢:相遇,指王亥相逢有易女。
击床先出:指王亥与有易女行淫,有易之人入而袭击其床,亥被杀,女则先自逸出。其命何从:当作“其何所从”,谓女从何而出。
恒:王恒,王亥之弟。季:王亥的父亲。朴:通“服”。服牛:服役之牛。
营:居。禄:疑读为“麓”。班禄,地名。但:疑通作“旦”。
昏:黄昏。微:通“昧”。有狄:有易。
繁:通“(上敏下鸟)(mǐn)(注:古体字,现已废弃)”。(上敏下鸟)鸟:鸮(xiāo)。萃:聚集。棘:酸枣树。负子肆情:负子:即“负兹”,“负兹”即“负菑”,意指藉草而卧。肆情,指行淫佚之事。
眩弟并淫,危害厥兄:谓亥与弟恒并淫有易之女,致亥被杀身死,故曰“危害厥兄”。眩,“胲(hǎi)”之形误,胲即王亥。
变化以作诈:有易女初与亥淫,而又与亥弟恒淫,故曰“变化以作诈”。后嗣而逢长:疑恒继兄居位,终娶有易女为后,其后子孙众多,血食弥久。
有莘:国名。爰:乃。极:到。
乞:索取。小臣:奴隶,指伊尹。吉妃:善妃。
小子:小孩,指伊尹。
媵(yìng):陪嫁。
出:释放。重泉:地名据《史记·夏本纪》载,夏桀曾将汤囚禁在夏台,重泉当是夏台中囚禁人的地方。辠(zuì)尤:辠,古“罪”字。辠尤:罪过。
不胜心:心中不能忍受。帝:指夏桀。
会朝:指甲子日的早晨。吾:指周。期:约定的日期。
苍鸟:鹰,比喻武王伐纣,将帅勇猛如鹰鸟群飞。
列击纣躬:列,分解。纣躬,纣的身体。叔旦:武王的弟弟周公旦。
揆:谋划。发,周武王的名。命:国运。咨嗟:叹息。
反:一本作“及”,等到。伊:助词,无义。
伐器:作战的武器,指军队。
并驱:并驾齐驱。翼:指商纣军队的两翼。
昭后:周昭王。南土:南方,指楚国。底:到。
逢:迎。雉:野鸡。
穆王:周穆王,西周第五代国君。巧梅:善御。梅,通“枚”,马鞭。周流:周游。
环理:周行。理,通“履”,行。
妖夫:妖人。炫,炫耀。号:吆喝,叫卖。
周幽:周幽王。褒姒:周幽王的王后。
反侧:反复无常。西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
齐桓:齐桓公,春秋五霸之一。九会:就此召集诸侯会盟。卒然:终于。身杀:指,齐桓公后期任用奸臣,造成内乱,最后被围困在宫中,饥渴而死。
乱惑:疯狂昏迷。
谗谄:指搬弄是非、奉承拍马的小人。谗,捏造黑白说人坏话。谄,阿谀奉承。服,用。
比干:纣的叔父,殷的忠臣,因忠谏而被挖心。逆:抵触,违背。
雷开:纣的奸臣。
圣人:指纣王的贤臣梅伯、箕子。一德:相同的品德。异方:不同的方式,这里指不同的结局。
梅伯:纣的诸侯,为人忠直,屡屡进谏,触怒纣王,被纣王杀死。醢(hǎi):古代的一种酷刑,把人杀死后剁成肉酱。箕子详狂:箕子:纣的叔父。
稷:后稷,周的始祖。元子:嫡妻生的长子。竺:通“毒”,憎恶。
投之于冰上,鸟何燠之:燠(yù),温暖。
何冯弓挟矢:冯,通“秉”,持。将,资。
惊帝切激:即《生民》所说的“以赫厥灵,上帝不宁”。
伯昌:周文王,周文王名昌,殷时封为雍州伯,又称西伯,故曰伯昌。号:“
《天问》是屈原楚辞中的一篇“奇”文:说它奇,不仅是艺术的表现形式不同于屈原的其他作品,更主要是从作品的构思到作品所表现出来的思想的“奇”——奇绝的内容显示出其惊人的艺术才华,表现出诗人非凡的学识和超卓的想像力!
《天问》是屈原思想学说的集粹,所问都是上古传说中不甚可解的怪事、大事,“天地万象之理,存亡兴废之端,贤凶善恶之报,神奇鬼怪之说”,他似乎是要求得一个解答,找出一个因果。而这些问题也都是春秋战国以来的许多学人所探究的问题,在诸子百家的文章里,几乎都已讨论到。屈子的《天问》则以惝恍迷离的文句,用疑问的语气说出来以成此钜制,这就是屈子所以为诗人而不是“诸子”的缘由。《天问》的天,颇有指一切法象的意味,与道家的“道”字,《易经》的“易”字,都是各家用以代表这些“法象”的名词,屈原为楚之宗室重臣,有丰富的学识和经历,以非凡才智作此奇文,颇有整齐百家、是正杂说之意,《天问》的光辉和价值也就很清楚地呈现于读者面前了!
从全诗的结构及内容来看,全诗373句1560字,是一首以四字句为基本格式的长诗,对天文、地理、历史、哲学等许多方面提出了一百七十多个(一说一百五十多个)问题,这些问题有许多是在他那个时代尚未解决而他又怀疑的,也有明知故问的,对许多历史问题的提问,往往表现出作者的思想感情、政治见解和对历史的总结、褒贬;对自然所提的问题,表现的是作者对宇宙的探索精神,对传说的怀疑,从而也看出作者比同时代人进步的宇宙观、认识论。《天问》以新奇的艺术手法表现精深的内容,使之成为世界文库中绝无仅有的奇作。
全诗总体看来大致可分两大部分。每部分又可分为若干小节。
从篇首至“曜灵安藏”,这部分屈子问的是天,宇宙生成是万事万物的先决,这便成了屈原问难之始,其中从“遂古之初”至“何以识之”问的是天体的情况,“明明暗暗”四句讲宇宙阴阳变化的现象。第二小节自“圜则九重”到“曜灵安藏”则是对日月星辰提问:它们何以不会坠落?太阳每日要走多少路?月亮何以有阴晴圆缺?以及有关日月的一些传说的疑问。从“不任汩鸿”起问的地事,从禹治水过渡到“何气通焉”说的是古传说中关于地球的一些情况,而“日安不到”以下六句则就地球上所看到的日的现象发问。第三节从“焉有石林”到“乌焉解羽”一节多为二句一问,都是当时民间传说中的怪事。
以上《天问》的第一大部分,大体是就自然界的事物发问,并联想到与自然有关的一些神话与历史传说,文章富有变化,联想丰富而有情致,除少数可能有错简外(如“河海应龙”二句或为错简,或有失误),不能以后人习惯的文章结构之法去看它,而认为是“与上下文不属”,杂乱而无章法。
从“禹之力献功”起,对大量的神话故事和历史传说与史实提出了问题,这些各种各样的人事问题构成了《天问》的第二大部分。
女岐、鲧、禹、共工、后羿、启、浞、简狄、后稷、伊尹……,屈子对这些传说中的事和人,一一提出了许多问题,在对这些人与神的传说的怀疑中,往往表现着诗人的情感、爱憎。尤其是关于鲧禹的传说,表现了作者极大的不平之情,他对鲧治水有大功而遭极刑深表同情,在他看来,鲧之死不是如儒家所认为的是治水失败之故,而是由于他为人正直而遭到了帝的疑忌,这种“问”,实际上表现了诗人对自己在政治斗争中所遭遇到的不平待遇的愤懑,《天问》的思想光辉就应当是这样来理解的。
自“天命反侧”起则进一步涉及商周以后的历史故事和人物诸如舜、桀、汤、纣、比干、梅伯、文王、武王、师望、昭王、穆王、幽王、褒姒直到齐桓公、吴王阖庐、令尹子文……,屈原提出的好多问题,充分表现了作者对历史政治的正邪、善恶、成败、兴亡的看法,这些叙述可以看成是这位“博闻强志”的大诗人对历史的总结,比《离骚》更进一步、更直截了当地阐明了自己的政治主张,而对楚国政治现实的抨击,也是希望君主能举贤任能,接受历史教训,重新治理好国家的一种变幻了的表现手法。
《天问》的艺术表现手法主要是以四字为句,以问的形式从一个问题联想到另一个问题。细细读去还是可以理清脉络,弄明主脑的。《天问》在语言运用上与屈赋的其他篇章不尽相同,通篇不用“兮”字,也没“些”、“只”之类的语尾助词。句式以四言为主,间杂以三、五、六、七言。大致四句为一节,每节一韵,节奏、音韵自然协调。有一句一问、二句一问、三句一问、四句一问等多种形式。又用“何”、“胡”、“焉”、“几”、“谁”、“孰”、“安”等疑问词交替使用,富于变化,因而尽管通篇发问,读来却圆转活脱而不呆板,参差错落而有风致,所以前人评沦说:“或长言,或短语,或错综,或对偶,或一事而累累反复,或数事而熔成一片,其文或峭险,或澹宕,或佶倔,或流利,诸法备尽,可谓极文章之变态。”(俞樾《评点楚辞》引孙鑛语)这构成了《天问》独特的艺术风格,当然它表现的是屈原的学术思想,问的是实实在在的问题。因此在修辞手法上,自然没有像《离骚》、《九歌》、《九章》那样绮丽而富于浪漫色彩,但正如清贺裳《骚筏》所评“其词与意,虽不如诸篇之曲折变化,自然是宇宙间一种奇文”。
曰:遂(suì)古之初,谁传道之?
上下未形,何由考之?
冥昭瞢(méng)暗,谁能极之?
冯(píng)翼惟象,何以识之?
明明暗暗,惟时何为?
阴阳三合,何本何化?
圜(yuán)则九重,孰营度之?
惟兹何功,孰初作之?
斡(guǎn)维焉系,天极焉加?
八柱何当,东南何亏?
九天之际,安放安属?
隅(yú)隈(wēi)多有,谁知其数?
天何所沓(tà)?十二焉分?
日月安属?列星安陈?
出自汤谷,次于蒙汜(sì)。
自明及晦,所行几里?
夜光何德,死则又育?
厥利维何,而顾菟(tù)在腹?
女岐无合,夫焉取九子?
伯强何处?惠气安在?
何阖(hé)而晦?何开而明?
角宿(sù)未旦,曜(yào)灵安藏?
不任汩鸿,师何以尚之?
佥(qiān)曰“何忧,何不课而行之?”
鸱(chī)龟曳(yè)衔,鲧(gǔn)何听焉?
顺欲成功,帝何刑焉?
永遏在羽山,夫何三年不施?
伯禹愎(bì)鲧,夫何以变化?
纂就前绪,遂成考功。
何续初继业,而厥谋不同?
洪泉极深,何以窴(tián)之?
地方九则,何以坟之?
河海应龙?何尽何历?
鲧何所营?禹何所成?
康回冯怒,墬(dì)何故以东南倾?
九州安错?川谷何洿(wū)?
东流不溢,孰知其故?
东西南北,其修孰多?
南北顺椭(tuǒ),其衍几何?
昆仑悬圃,其尻(kāo)安在?
增城九重,其高几里?
四方之门,其谁从焉?
西北辟启,何气通焉?
日安不到?烛龙何照?
羲和之未扬,若华何光?
何所冬暖?何所夏寒?
焉有石林?何兽能言?
焉有虬龙,负熊以游?
雄虺九首,鯈忽焉在?
何所不死?长人何守?
靡蓱九衢,枲华安居?
灵蛇吞象,厥大何如?
黑水玄趾,三危安在?
延年不死,寿何所止?
鲮鱼何所?鬿堆焉处?
羿焉彃日?乌焉解羽?
禹之力献功,降省下土四方。
焉得彼嵞山女,而通之於台桑?
闵妃匹合,厥身是继。
胡维嗜不同味,而快鼌饱?
启代益作后,卒然离蠥。
何启惟忧,而能拘是达?
皆归射鞫,而无害厥躬。
何后益作革,而禹播降?
启棘宾商,《九辨》《九歌》。
何勤子屠母,而死分竟地?
帝降夷羿,革孽夏民。
胡射夫河伯,而妻彼雒嫔?
冯珧利决,封豨是射。
何献蒸肉之膏,而后帝不若?
浞娶纯狐,眩妻爰谋。
何羿之射革,而交吞揆之?
阻穷西征,岩何越焉?
化而为黄熊,巫何活焉?
咸播秬黍,莆雚是营。
何由并投,而鲧疾修盈?
白蜺婴茀,胡为此堂?
安得夫良药,不能固臧?
天式从横,阳离爰死。
大鸟何鸣,夫焉丧厥体?
蓱号起雨,何以兴之?
撰体协胁,鹿何膺之?
鳌戴山抃,何以安之?
释舟陵行,何之迁之?
惟浇在户,何求于嫂?
何少康逐犬,而颠陨厥首?
女歧缝裳,而馆同爰止。
何颠易厥首,而亲以逢殆?
汤谋易旅,何以厚之?
覆舟斟寻,何道取之?
桀伐蒙山,何所得焉?
妺嬉何肆,汤何殛焉?
舜闵在家,父何以鳏?
尧不姚告,二女何亲?
厥萌在初,何所亿焉?
璜台十成,谁所极焉?
登立为帝,孰道尚之?
女娲有体,孰制匠之?
舜服厥弟,终然为害。
何肆犬豕,而厥身不危败?
吴获迄古,南岳是止。
孰期去斯,得两男子?
缘鹄饰玉,后帝是飨。
何承谋夏桀,终以灭丧?
帝乃降观,下逢伊挚。
何条放致罚,而黎服大说?
简狄在台,喾何宜?
玄鸟致贻,女何喜?
该秉季德,厥父是臧。
胡终弊于有扈,牧夫牛羊?
干协时舞,何以怀之?
平胁曼肤,何以肥之?
有扈牧竖,云何而逢?
击床先出,其命何从?
恒秉季德,焉得夫朴牛?
何往营班禄,不但还来?
昏微循迹,有狄不宁。
何繁鸟萃棘,负子肆情?
眩弟并淫,危害厥兄。
何变化以作诈,而后嗣逢长?
成汤东巡,有莘爰极。
何乞彼小臣,而吉妃是得?
水滨之木,得彼小子。
夫何恶之,媵有莘之妇?
汤出重泉,夫何辠尤?
不胜心伐帝,夫谁使挑之?
会朝争盟,何践吾期?
苍鸟群飞,孰使萃之?
列击纣躬,叔旦不嘉。
何亲揆发足,周之命以咨嗟?
授殷天下,其位安施?
反成乃亡,其罪伊何?
争遣伐器,何以行之?
并驱击翼,何以将之?
昭后成游,南土爰底。
厥利惟何,逢彼白雉?
穆王巧梅,夫何为周流?
环理天下,夫何索求?
妖夫曳炫,何号于市?
周幽谁诛?焉得夫褒姒?
天命反侧,何罚何佑?
齐桓九会,卒然身杀。
彼王纣之躬,孰使乱惑?
何恶辅弼,谗谄是服?
比干何逆,而抑沈之?
雷开阿顺,而赐封之?
何圣人之一德,卒其异方?
梅伯受醢,箕子详狂?
稷维元子,帝何竺之?
投之于冰上,鸟何燠之?
何冯弓挟矢,殊能将之?
既惊帝切激,何逢长之?
伯昌号衰,秉鞭作牧。
何令彻彼岐社,命有殷国?
迁藏就岐,何能依?
殷有惑妇,何所讥?
受赐兹醢,西伯上告。
何亲就上帝罚,殷之命以不救?
师望在肆,昌何识?
鼓刀扬声,后何喜?
武发杀殷,何所悒?
载尸集战,何所急?
伯林雉经,维其何故?
何感天抑墬,夫谁畏惧?
皇天集命,惟何戒之?
受礼天下,又使至代之?
初汤臣挚,后兹承辅。
何卒官汤,尊食宗绪?
勋阖梦生,少离散亡。
何壮武历,能流厥严?
彭铿斟雉,帝何飨?
受寿永多,夫何久长?
中央共牧,后何怒?
蜂蛾微命,力何固?
惊女采薇,鹿何佑?
北至回水,萃何喜?
兄有噬犬,弟何欲?
易之以百两,卒无禄?
薄暮雷电,归何忧?
厥严不奉,帝何求?
伏匿穴处,爰何云?
荆勋作师,夫何长?
悟过改更,我又何言?
吴光争国,久余是胜。
何环穿自闾社丘陵,爰出子文?
吾告堵敖以不长。
何试上自予,忠名弥彰?
请问:远古开始时,谁将此态流传导引给后代?
天地尚未成形前,又从哪里得以产生?
明暗不分混沌一片,谁能够探究其中原因?
大气一团迷蒙无物,凭什么将它识别认清?
白天光明夜日屯黑暗,究竞它是如何安排?
阴阳参合而生万物,何为本源何为演变?
传说青天浩渺共有九重,是谁曾去环绕量度?
如此规模巨大的工程,是谁开始把它建造?
斗柄的轴绳系在何处?天极遥远延伸到何方?
八个擎天之柱撑在哪里?大地为何低陷东南?
天的中央与八方四面,究竟在哪里依傍相连?
边边相交隅角众多,有谁能统计周全?
天在哪里与地交会?十二区域怎样划分?
日月天体如何连属?众星列陈究竟何如?
太阳早上从汤谷出来,夜晚在蒙汜栖息。
从天亮直到天黑,所走之路究竟几里?
月亮有着什么德行,竟然能够死而再重生?
对月亮有什么好处,而有玉兔在其腹中?
神女女岐并没有丈夫,为何会有九个儿子?
伯强之神居于何处?天地和气又在哪里?
关闭什么门使得天黑?开启什么门使得天亮?
东方角宿还没放光,太阳又在哪里匿藏?
如果鲧不能胜任治水,众人为何仍将他推举?
既然都说没有可担忧,为何不让他尝试?
太阳的运行靠鸱龟或曳或衔,鲧有什么神圣德行?
治理川谷马上大功告成,尧帝为何对他施刑?
长久将鲧禁闭羽山,为何三年还不放他?
大禹从鲧腹中生出,治水方法怎样变化?
继承前人未竟事业,终于完成先父遗志。
为何继承前任遗绪,所用谋略却不相同?
洪水如渊深不见底,怎样才能将它填平?
土地肥瘠可分九等,怎样才能划分明白?
应龙如何以尾画地?河海如何顺利流通?
鲧经营了哪些事业?禹是什么使他事成?
共工勃然大怒,东南大地为何侧倾?
九州大地如何安置?河流山谷怎样疏浚?
水流东海总不满溢,谁又知这是什么原因?
东西南北四方土地,哪边更长哪边更多?
南北形成狭长地势,长出地方有几何?
昆仑山上玄圃仙境,它的居住在哪里?
山中还有增城九重,它的高度有几里?
昆仑山的四面门户,什么人物由此出入?
西北两面大门敞开,什么气息通过此处?
太阳光辉怎会有哪里照不到,何需烛龙用其神光照耀?
羲和的神车尚未出行,若木之花为何便大放光芒?
什么地方冬日常暖?什么地方夏日寒凉?
什么地方有岩石成林?什么野兽能把话讲?
哪有着无角虬龙,背着熊罴游乐从容?
雄的虺蛇九个头颅,来去迅捷生在何处?
不死之国哪里可找?长寿之人持何神术?
萍草蔓延叶分九叉,枲麻长在哪儿开花?
一条长蛇吞下大象,它的身子又有多大?
黑水之地玄趾之民,还有三危都在哪里?
延年益寿得以不死,生命久长几时终止?
奇形鲮鱼生于何方?怪鸟鬿堆长在哪里?
后羿怎样射下九日?日中之乌如何解体?
大禹尽力成其圣功,降临省视天下四方。
哪儿得来涂山之女,与她结合就在台桑?
怜爱涂山女与之匹配,儿子诞生得到继嗣。
为何嗜欲与人相同,求欢饱享一朝之情?
启代伯益作了国君,终究还是遇上灾祸。
为何启会遭此忧患,身受拘囚又能逃脱?
都是勤谨鞠躬尽瘁,没有损害他们自身。
为何伯益福祚终结,禹的后嗣繁荣昌盛?
夏启急于朝见天帝,得到《九辩》《九歌》乐曲。
为何贤子竟伤母命,使她肢解满地尸骨?
帝尧派遣夷羿降临,变革夏政祸害夏民。
为何箭射那个河伯,夺取他的妻子洛嫔?
持有宝弓珧弧套着上好的扳指,前去把那巨大的野猪射猎追赶。
为何羿将肥肉献上蒸祭,天帝心中却并不以为善?
寒浞娶了羿妃纯狐氏女,又迷惑她合伙把羿谋杀。
为何羿能射穿七层皮革,却被其妻与浞合力杀戮?
道路险阻,向西而行,山岩重重,如何穿越?
鲧将身躯化为黄熊,巫师如何使他复活?
地上都已播种黑泰,芦苇水滩也已开垦经营。
为何鲧遭驱逐如同四凶,难道他真的恶贯满盈?
嫦娥白虹披身作为衣饰,为何打扮得如此堂皇?
从何处得到不死之药,却又不能长久保藏?
天的法式有纵有横,阳气离散就会死亡。
大鸟金乌多么肥壮,为何竟会体解命丧?
雨师蓱翳号呼下雨,他是怎样使雨势兴盛?
有着驯良柔顺体质,鹿身风神如何响应?
巨鳌背负神山舞动四肢,神山怎样才能安然不动?
龙伯巨人舍弃舟船行走陆地,又是怎样将灵龟钓离大海?
浇来到嫂子门口,他对嫂子有何要求?
为何少康驱赶猎犬,趁机就能将他斩首?
女歧借着缝补衣服,而且与浇同宿一房。
为何错砍女歧首级,使她亲身遭遇祸殃?
浇策划整顿军旅,如何制造甲胄使其坚固?
讨伐斟寻倾覆其船,他用何种方法取胜?
夏桀出兵讨伐蒙山,所得的好处又是什么?
妺嬉为何如此恣肆淫虐?商汤怎能将其无情放逐?
舜对成家十分忧愁,父亲为何让他独身?
帝尧不告诉舜父,二妃如何与舜成亲?
从其最初的发展,谁能预料到后来?
玉台十层奢侈至极,当初有谁将其看透?
登立为帝,孰道尚之:立,位。道,导引。王逸《章句》:“言伏羲始画八卦,修行道德,万民登以为帝,谁开导而尊尚之也?”
舜帝友爱依从他的弟弟,弟弟还是对他加害。
为何身上涂满狗粪,就能避免危险状况?
古公亶父之时,吴伯是为让避王季,因而在霍山之下停留。
谁能想到此中缘故,全因这两个哥哥让贤于弟弟?
以鹄羹玉鼎进献美馔,商汤君王欣然受用。
为何接收伊尹之计图谋伐桀,便能使桀终于走向灭亡?
商汤降临俯察四方,巧遇赏识贤臣伊尹。
为何桀在呜条受罚,黎民百姓欢欣异常?
简狄深居九层瑶台之上,帝喾怎能对她中意欣赏?
玄乌高飞送来其卵,简狄如何便有身孕?
王亥秉承王季美德,以其父亲为善德榜样。
为何终遭有易之难,落得只能放牧牛羊?
王亥在有易持盾跳舞,如何能把女子吸引?
有易女子丰腴细润,如何保养如此体态?
这有易国的放牧者,又在哪里遇到女子?
凶器袭来王亥被杀,女子究竟如何得以保存性命?
王恒秉承王季美德,哪里得到其兄的牛羊?
却又为何远至班禄,不到清晨便及时回返?
黄昏时分追寻细微痕迹,有易国仍然不得安宁。
为何众鸟集于树丛,女子仍与王恒幽会淫乱?
王亥昏乱与弟共为淫虐,王亥被杀也正因如此。
为何与善变的有易女子淫乱,他的后代却反而盛昌不绝?
成汤出巡东方之地,一直到达有莘氏之地。
本想求得奴隶伊尹,如何却又能得贤淑美妻?
莘国女采桑伊水边,空桑树中拾到小儿伊尹。
有莘国君为何又心起厌恶,把他作为陪嫁礼品?
汤从囚地重泉出来,究竟他有什么大罪?
难忍耻辱起而伐桀,是谁挑起这场是非?
诸侯请盟约定甲子日清晨,为何都能守约如期?
王师如苍鹰威武成群高飞,谁使他们同心会集?
武王将纣王裂体斩首,周公姬旦却并不赞许。
为何亲自为武王谋,奠定周朝后又发叹息?
上天将天下授予殷商,纣的王位是如何施与?
等到殷朝兴起又使他灭亡,他的罪过又是什么?
诸侯踊跃兴起军队,武王如何动员他们?
军队并进击敌两翼,他又如何指挥大兵?
昭王盛治兵车出游,到达南方楚地才止。
最后得到什么好处,难道只是迎来白雉?
穆王御马巧施鞭策,为何他要周游四方?
他的足迹环绕天下,有些什么要求愿望?
妖人夫妇牵挽炫耀,为何他们呼号街市?
幽王究竟杀的是谁?哪里得来这个褒姒?
天命从来反复无常,何者受惩何者得佑?西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
齐国桓公九合诸侯,最终受困身死尸朽。
那个殷商纣王自身,是谁使他狂暴昏乱?
为何厌恶辅佐的忠良,而听任小人谗谄?
比干有何悖逆之处,为何遭受压制打击?
雷开惯于阿谀奉承,为何给他赏赐封爵?
为何贤臣品德虽同,却遭受不同结局?
梅伯受刑剁成肉酱,箕子装疯消极避世。
后稷原是嫡生长子,帝喾为何将他憎恨?
将他扔在寒冰之上,鸟儿为何覆翼送暖?
为何长大仗弓持箭,善治农业怀有奇能?
出生既已惊动上天,为何后嗣繁荣昌盛?
西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
祖先携宝迁居岐山,如何能使百姓前来依傍?
殷纣已受妲己迷惑,劝谏之言又有何用?
纣王赐他亲子肉酱,西伯心痛告祭于天。
为何纣王亲受天罚,殷商命运仍难挽救?
太公吕望在店中卖肉,姬昌为何能辨贤能?
听到挥刀振动发声,文王为何大为欢喜?
武王姬发诛纣灭商,为何抑郁不能久忍?
抬着文王灵牌发动战役,为何充满焦急之情?
太子申生自缢而死,究竞为了什么缘故?
既然已经惊天动地,又有谁能心怀畏惧?
上帝既降下天命,为何王者却不谨慎修德?
既然已经统治天下,为何又被他人取代?
初把伊尹视作小臣,后来用作辅政宰相。
身为商汤辅佐大臣,为何死后荣获宗庙配享?
阖庐有功寿梦之孙,少年遭受离散之苦。
为何壮年奋厉勇武,能使他的威名远布?
彭祖烹调雉鸡之羹,为何帝尧喜欢品尝?
得享高寿年岁太多,为何竞有那么久长?
周代王朝共公治民,厉王君主为何发怒?
国人生命原本微贱,自卫力量为何牢固?
惊于妇言不再采薇,白鹿为何将其庇佑?
北行来到回水之地,一起饿死何乐可为?
哥哥拥有善咬猛犬,弟弟又打什么主意?
一百辆车换一条狗,交易不成反失禄米。
傍晚时分雷鸣电闪,想要归去有何忧愁?
国家庄严不复存在,对着上帝有何祈求?
伏身藏匿洞穴之中,还有什么事情要讲?
楚求功勋兴兵作战,国势如何能够久长?
悔悟过失改正错误,我又有何言词可陈?
吴王阖庐与楚争国,我们久已被他战胜!
环绕穿越里社丘陵,为何私通之人却生出令尹子文?
我曾告诉贤者堵敖,楚国将衰不能久长。
为何他能杀君自立,忠名更加显著光大?
遂:往。传道:传说。
上下:指天地。
冥昭:指昼夜。瞢暗:昏暗不明的样子。极:穷究。
冯翼:大气鼓荡流动的样子。象:本无实物存在的只可想象的形。
时:通“是”,这样。
三合:参错相合。三,通“参”。化:化生。
圜:天体。九重:九层。
功:事。
斡:转轴。维:绳。天极:天的顶端。加:安放。
八柱:古代传说有八座大山做支撑天空的柱子。当:在。
九天:指天的中央和八方。际:边界。属:连接。
隅:角落。隈:弯曲的地方。
沓:会合,指天地相合。十二:指古天文学家把天划分的十二区,每区都有星宿做标记。
蒙汜:古代神话中太阳在晚上停住的地方。
明:天亮。晦:夜晚。
夜光:月亮。德,德行,一说通“得”,得以。
顾菟:菟,即“兔”,“顾菟”是月中的兔名,闻一多认为即蟾蜍。
女岐:或作“女歧”,神话中的神女,没有丈夫而生了九歌孩子。合,匹配。取:得,生。
伯强:大厉疫鬼。惠气:和气。
阖:关闭。
角宿,二十八宿(xiù)之一,东方青龙的第一宿,由两颗星组成,夜里出现在东方,古代传说两颗星之间为天门。曜灵:太阳。
任:胜任。汩:治理。鸿:通“洪”,洪水。师:众人。尚:推举。
佥:皆。课:考察。行:用。
鸱龟曳衔:高亨(hēng)先生认为大概是古代神话,鲧治水的时候,有鸱龟引路,去偷息壤,鲧就听从他们。鸱,一种鸷(zhì)鸟,猫头鹰之类。曳,牵引。衔,马口铁。
顺欲:符合要求。帝:帝舜。刑:诛罚。
遏:禁闭。羽山:神话中的山名。施:通“弛”,释放。
伯禹:即禹,禹称帝前被封为夏伯,所以又称为伯禹。愎鲧:从鲧腹中生出来。
纂:继续。就:跟从。绪:事业。考:父亲。
窴:通“填”。
方:分。九则:指九州岛,一说分土田为九等。坟:划分。
应龙:有翅膀的龙,传说大禹治水时,有应龙用尾巴划地,禹就依此挖通江河,导水入海。厉:通“历”。
康回冯怒:康回即共工,神话传说中的人物。冯怒,大怒。冯,通“凭”,满。墬:古“地”字。
九州:传说禹治水后把天下分为九州。错:通“措”。洿:深,一说挖掘。
椭:狭而长。顺:与椭同义。衍:余。
悬圃:古代神话中的地名,在昆仑山顶和天相通的地方。其尻安在:问的是昆仑山上的悬圃,它的麓尾在哪里。尻,尾。
增城:神话中的地名,在昆仑山上。九重:九层。
四方之门:昆仑山四面的门。从:出入。
辟启:打开。
日安不到:什么地方太阳照射不到。烛龙:神话中的神。
羲和:传说中替太阳驾车的神。扬:扬鞭。若华:若木的花,若木传说生长在日入的地方。
何兽能言:王逸《章句》:“言天下何所有石木之林,林中有兽能言语者乎?”
虬(qiú):神话中的无角龙。
虺(huǐ):毒蛇。倏(shū)忽:往来飘忽。
不死:长生不死。长人:指防风氏。
靡蓱(蓱):一种奇怪的萍草。蓱,通“萍”。九衢:一个靡蓱叶分九个叉。枲(xǐ):麻的别名。
一蛇吞象:《山海经·海内南经》载:“巴蛇食象,三岁而出其骨。君子服之,无心腹之疾。其为蛇青黄赤黑,一曰黑蛇青首,在犀牛西。”
黑水:水名。玄趾:地名。三危:山名。
延:长。
鲮(líng)鱼:神话中的怪鱼。鬿(qí)堆:神话中的怪鸟。堆,通“隹(zhuī)”,隹同“雀”。
羿:神话传说中善于射箭的英雄人物。彃(bì):射。乌:乌鸦,指古代神话传说中太阳里面的三足乌。解羽:指太阳被射落,里面三足乌的羽翼散落下来。
力:精力。献:贡献。功:指治水功业。一说“之”犹“用”,“之力”与“献功”对文。降省:下来视察。
嵞(tú):即“涂”。涂山,地名,其所在有数说,皆有文献依据。通:通“婚”。台桑:古地名。
闵:忧。妃:配偶。匹合:婚配。厥身是继:继,继嗣。
胡:为什么。维:语助词。快:快意。鼌饱:鼌(zhāo)即“朝”,一朝饱食,比喻一时的快乐。
启:禹的儿子。益:启的贤臣,禹曾选定他继承帝位。后:君主。卒:通“猝”。离,通“罹”,遭受。蠥(niè):忧患。
惟:通“罹”。而能拘是达:益、启的传说较多,闻一多《天问疏证》说:“案《天问》似谓禹死,益立,启谋夺益位而事觉,卒为益所拘,故曰‘启代益作后,卒然离蠥’。启卒脱拘而出,攻益而夺之天下,故曰‘何启罹忧而能拘是达’也。”达,逃脱。
射鞫(jū):解说甚多,金开诚《楚辞选注》以为泛指武器,意思是说在启和益作战时,益的部下都向启交出武器,而对启无所伤害。
后益:即益,因做过君主,所以叫后益。作:通“祚”,帝位。革:革除。播降:指繁荣昌盛。播,通“蕃”。降,通“隆”。
棘(jí):急。宾:朝见。商:“帝”字之讹。
屠:裂剥。而死分竟地:竟,委,抛弃。
帝:天帝。降:派下。夷羿:东夷有穷国的君主,擅长射箭,驱逐夏太康,自立为君,后被寒浞杀死。革孽:变革夏政,祸害夏民。
雒(luò)嫔(pín):洛水的美女,即宓妃。
冯:挟。珧(yáo):蚌蛤的甲壳,用以修饰弓的两头,这里指弓。利:用。决:套在右手大拇指上用象骨做成的用以钩弦的套子。封:大。
蒸:冬祭。膏:肥美的肉。后帝:天帝。若:顺悦。
浞(zhuó):即寒浞,传说是羿的相,谋杀羿而自立为君。纯狐:羿的妻子。眩:迷惑。妻:指羿妻。爰:于是。王逸《章句》:“言浞娶于纯狐氏女,眩惑爱之,遂与浞谋杀羿也。”
射革:传说羿力大善射,能射穿七层皮革。交:合力。吞:消灭。揆:计谋。
阻穷西征,岩何越焉:西征:西行。越:度越。
化而为黄熊,巫何活焉:活,复生。王逸《章句》:“言鲧死后化为黄熊,入于羽渊,岂巫医所能复生活也?”
秬(jù)黍:黑黍。莆(pú):即“蒲”,水草。雚(huán):通“萑(huán)”,芦类植物。营:耕种。全部耕种黑黍等庄稼,就在原来长满蒲苇的地方开垦耕种。
由:原因。并投:一起放逐,传说与鲧一起被放逐的还有共工、驩兜、三苗。疾:罪行。修盈:指罪行极多。
白蜺(ní)婴茀(fú):蜺,同“霓”。婴,缠绕。茀,曲。
天式:自然的法则。从横:即“纵横”,指阴阳二气的消长变化。阳:阳气。
大鸟何鸣:大鸟指王子侨尸体变成的大鸟。
蓱:蓱翳(yì),雨师的名字。
撰体协胁,鹿何膺之:撰,具有。协胁,胁骨骈生。膺:承受,一说通“应”。
鳌戴山抃:鳌,大龟。抃(biàn),拍手,四肢挥动。
释:放弃。陵行:在陆上行走。迁:移走。
惟浇在户,何求于嫂:浇,人名,寒浞的儿子。嫂:浇的嫂子女歧。
何少康逐犬,而颠陨厥首:少康,夏国君相的儿子。逐犬,打猎。颠陨,坠落。
女歧缝裳,而馆同爰止:女歧,浇嫂。止,息。
何颠易厥首,而亲以逢殆:颠易厥首,指错砍了女歧的头。颠,砍掉。殆,危险。
汤谋易旅:汤,“浇”的讹字。易旅,即制甲,制造作战用的衣甲。
覆舟斟寻,何道取之:斟寻,夏的同姓诸侯国。道,方法。
桀伐蒙山:桀,夏朝的亡国君主,极残暴。蒙山,古国名。
妺(mò)嬉(xī)何肆,汤何殛(jí)焉:妺嬉,即末喜,夏桀的元妃,为夏桀所宠,后被抛弃,于是与商汤的谋臣伊尹结交,灭了夏桀。肆,罪。殛,流放。妺嬉既帮汤灭了夏桀,她有何罪,而被汤也流放到了南巢?
父:舜的父亲瞽叟,溺爱后妻之子象,三人合伙多次谋害舜。舜闵在家,父何以鳏(guān),是说舜在成家问题上忧愁,他父亲为什么老让他独身?
姚:舜的姓,这里指舜的父亲。二女何亲:尧的两个女儿娥皇、女英。亲,姻,婿家。
亿:或作“意”,预料。指殷的贤臣箕子看见纣王使用象牙筷子,非常害怕,料想以此为开端,必然会有一系列奢侈的事情发生,后来纣王果然建造了十层玉台。
璜(huáng)台:玉台。成:层。极:尽,看透的意思。
女娲(wā)有体,孰制匠之:女娲,神话中的上古女帝,是天地万物和人的创造者。制匠,制造。
弟:指舜弟象。终然为害:指象一直想杀舜。
肆,通“(氵贳)(注:古体字,现已废弃)”,灌。体,一本作“矢”。闻一多考察《列女传·有虞二妃传》、《路史·发挥》卷二、《韩非子·内储说下》的有关记载,认为“肆犬豕”即“(氵贳)犬矢”,亦即“浴狗矢”,之处瞽瞍想灌醉舜然后杀死他,但娥皇、女英事先在舜的身上灌了狗屎,舜于是终日喝酒而不醉,使瞽瞍的阴谋不能得逞。灌了狗屎就喝不醉了,令人费解,故屈原就此发问。
吴获迄古:吴获,获,当为“伯”。吴伯,吴太伯。迄,当为“逃”。古,古公亶父。南岳:指霍山。止:居留。
去:一本作“夫”。斯:这里,是吴地。两男子:指太伯、仲雍。
鹄:天鹅,此处指鹄羹。饰玉:装饰美玉的鼎。后帝:指商汤。飨:请人享用。
帝:帝汤。降观:视察民情。伊挚:即伊尹,挚是伊尹的名。
条:鸣条,商汤打败夏桀的地方,一说是商汤流放夏桀的地方。致罚,给予惩罚。服:“民”的讹字。说,通“悦”。
简狄:传说是有戎国的美女,帝喾的次妃,生商朝的始祖契(xiè)。台:瑶台,简狄和她妹妹建疵(cī)居住的地方。喾:古代传说中的五帝之一,号高辛氏。宜:通“仪”,匹配。
玄鸟:燕子。贻:或作“诒”,赠送。喜:一本作“嘉”,指怀孕生子。
该:即王亥,契的六世孙。季:即王亥的父亲,叫冥。臧:善。
弊:通“庇”,寄居。有扈:即有易。
平胁曼肤,何以肥之:平,通“骿(pián)”,并胁。曼肤:指腹肥盛大。闻一多认为,此二句“状有易女之美”。
有扈(hù):当作“有易”。牧竖:指王亥。逢:相遇,指王亥相逢有易女。
击床先出:指王亥与有易女行淫,有易之人入而袭击其床,亥被杀,女则先自逸出。其命何从:当作“其何所从”,谓女从何而出。
恒:王恒,王亥之弟。季:王亥的父亲。朴:通“服”。服牛:服役之牛。
营:居。禄:疑读为“麓”。班禄,地名。但:疑通作“旦”。
昏:黄昏。微:通“昧”。有狄:有易。
繁:通“(上敏下鸟)(mǐn)(注:古体字,现已废弃)”。(上敏下鸟)鸟:鸮(xiāo)。萃:聚集。棘:酸枣树。负子肆情:负子:即“负兹”,“负兹”即“负菑”,意指藉草而卧。肆情,指行淫佚之事。
眩弟并淫,危害厥兄:谓亥与弟恒并淫有易之女,致亥被杀身死,故曰“危害厥兄”。眩,“胲(hǎi)”之形误,胲即王亥。
变化以作诈:有易女初与亥淫,而又与亥弟恒淫,故曰“变化以作诈”。后嗣而逢长:疑恒继兄居位,终娶有易女为后,其后子孙众多,血食弥久。
有莘:国名。爰:乃。极:到。
乞:索取。小臣:奴隶,指伊尹。吉妃:善妃。
小子:小孩,指伊尹。
媵(yìng):陪嫁。
出:释放。重泉:地名据《史记·夏本纪》载,夏桀曾将汤囚禁在夏台,重泉当是夏台中囚禁人的地方。辠(zuì)尤:辠,古“罪”字。辠尤:罪过。
不胜心:心中不能忍受。帝:指夏桀。
会朝:指甲子日的早晨。吾:指周。期:约定的日期。
苍鸟:鹰,比喻武王伐纣,将帅勇猛如鹰鸟群飞。
列击纣躬:列,分解。纣躬,纣的身体。叔旦:武王的弟弟周公旦。
揆:谋划。发,周武王的名。命:国运。咨嗟:叹息。
反:一本作“及”,等到。伊:助词,无义。
伐器:作战的武器,指军队。
并驱:并驾齐驱。翼:指商纣军队的两翼。
昭后:周昭王。南土:南方,指楚国。底:到。
逢:迎。雉:野鸡。
穆王:周穆王,西周第五代国君。巧梅:善御。梅,通“枚”,马鞭。周流:周游。
环理:周行。理,通“履”,行。
妖夫:妖人。炫,炫耀。号:吆喝,叫卖。
周幽:周幽王。褒姒:周幽王的王后。
反侧:反复无常。西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
齐桓:齐桓公,春秋五霸之一。九会:就此召集诸侯会盟。卒然:终于。身杀:指,齐桓公后期任用奸臣,造成内乱,最后被围困在宫中,饥渴而死。
乱惑:疯狂昏迷。
谗谄:指搬弄是非、奉承拍马的小人。谗,捏造黑白说人坏话。谄,阿谀奉承。服,用。
比干:纣的叔父,殷的忠臣,因忠谏而被挖心。逆:抵触,违背。
雷开:纣的奸臣。
圣人:指纣王的贤臣梅伯、箕子。一德:相同的品德。异方:不同的方式,这里指不同的结局。
梅伯:纣的诸侯,为人忠直,屡屡进谏,触怒纣王,被纣王杀死。醢(hǎi):古代的一种酷刑,把人杀死后剁成肉酱。箕子详狂:箕子:纣的叔父。
稷:后稷,周的始祖。元子:嫡妻生的长子。竺:通“毒”,憎恶。
投之于冰上,鸟何燠之:燠(yù),温暖。
何冯弓挟矢:冯,通“秉”,持。将,资。
惊帝切激:即《生民》所说的“以赫厥灵,上帝不宁”。
伯昌:周文王,周文王名昌,殷时封为雍州伯,又称西伯,故曰伯昌。号:“
《天问》是屈原楚辞中的一篇“奇”文:说它奇,不仅是艺术的表现形式不同于屈原的其他作品,更主要是从作品的构思到作品所表现出来的思想的“奇”——奇绝的内容显示出其惊人的艺术才华,表现出诗人非凡的学识和超卓的想像力!
《天问》是屈原思想学说的集粹,所问都是上古传说中不甚可解的怪事、大事,“天地万象之理,存亡兴废之端,贤凶善恶之报,神奇鬼怪之说”,他似乎是要求得一个解答,找出一个因果。而这些问题也都是春秋战国以来的许多学人所探究的问题,在诸子百家的文章里,几乎都已讨论到。屈子的《天问》则以惝恍迷离的文句,用疑问的语气说出来以成此钜制,这就是屈子所以为诗人而不是“诸子”的缘由。《天问》的天,颇有指一切法象的意味,与道家的“道”字,《易经》的“易”字,都是各家用以代表这些“法象”的名词,屈原为楚之宗室重臣,有丰富的学识和经历,以非凡才智作此奇文,颇有整齐百家、是正杂说之意,《天问》的光辉和价值也就很清楚地呈现于读者面前了!
从全诗的结构及内容来看,全诗373句1560字,是一首以四字句为基本格式的长诗,对天文、地理、历史、哲学等许多方面提出了一百七十多个(一说一百五十多个)问题,这些问题有许多是在他那个时代尚未解决而他又怀疑的,也有明知故问的,对许多历史问题的提问,往往表现出作者的思想感情、政治见解和对历史的总结、褒贬;对自然所提的问题,表现的是作者对宇宙的探索精神,对传说的怀疑,从而也看出作者比同时代人进步的宇宙观、认识论。《天问》以新奇的艺术手法表现精深的内容,使之成为世界文库中绝无仅有的奇作。
全诗总体看来大致可分两大部分。每部分又可分为若干小节。
从篇首至“曜灵安藏”,这部分屈子问的是天,宇宙生成是万事万物的先决,这便成了屈原问难之始,其中从“遂古之初”至“何以识之”问的是天体的情况,“明明暗暗”四句讲宇宙阴阳变化的现象。第二小节自“圜则九重”到“曜灵安藏”则是对日月星辰提问:它们何以不会坠落?太阳每日要走多少路?月亮何以有阴晴圆缺?以及有关日月的一些传说的疑问。从“不任汩鸿”起问的地事,从禹治水过渡到“何气通焉”说的是古传说中关于地球的一些情况,而“日安不到”以下六句则就地球上所看到的日的现象发问。第三节从“焉有石林”到“乌焉解羽”一节多为二句一问,都是当时民间传说中的怪事。
以上《天问》的第一大部分,大体是就自然界的事物发问,并联想到与自然有关的一些神话与历史传说,文章富有变化,联想丰富而有情致,除少数可能有错简外(如“河海应龙”二句或为错简,或有失误),不能以后人习惯的文章结构之法去看它,而认为是“与上下文不属”,杂乱而无章法。
从“禹之力献功”起,对大量的神话故事和历史传说与史实提出了问题,这些各种各样的人事问题构成了《天问》的第二大部分。
女岐、鲧、禹、共工、后羿、启、浞、简狄、后稷、伊尹……,屈子对这些传说中的事和人,一一提出了许多问题,在对这些人与神的传说的怀疑中,往往表现着诗人的情感、爱憎。尤其是关于鲧禹的传说,表现了作者极大的不平之情,他对鲧治水有大功而遭极刑深表同情,在他看来,鲧之死不是如儒家所认为的是治水失败之故,而是由于他为人正直而遭到了帝的疑忌,这种“问”,实际上表现了诗人对自己在政治斗争中所遭遇到的不平待遇的愤懑,《天问》的思想光辉就应当是这样来理解的。
自“天命反侧”起则进一步涉及商周以后的历史故事和人物诸如舜、桀、汤、纣、比干、梅伯、文王、武王、师望、昭王、穆王、幽王、褒姒直到齐桓公、吴王阖庐、令尹子文……,屈原提出的好多问题,充分表现了作者对历史政治的正邪、善恶、成败、兴亡的看法,这些叙述可以看成是这位“博闻强志”的大诗人对历史的总结,比《离骚》更进一步、更直截了当地阐明了自己的政治主张,而对楚国政治现实的抨击,也是希望君主能举贤任能,接受历史教训,重新治理好国家的一种变幻了的表现手法。
《天问》的艺术表现手法主要是以四字为句,以问的形式从一个问题联想到另一个问题。细细读去还是可以理清脉络,弄明主脑的。《天问》在语言运用上与屈赋的其他篇章不尽相同,通篇不用“兮”字,也没“些”、“只”之类的语尾助词。句式以四言为主,间杂以三、五、六、七言。大致四句为一节,每节一韵,节奏、音韵自然协调。有一句一问、二句一问、三句一问、四句一问等多种形式。又用“何”、“胡”、“焉”、“几”、“谁”、“孰”、“安”等疑问词交替使用,富于变化,因而尽管通篇发问,读来却圆转活脱而不呆板,参差错落而有风致,所以前人评沦说:“或长言,或短语,或错综,或对偶,或一事而累累反复,或数事而熔成一片,其文或峭险,或澹宕,或佶倔,或流利,诸法备尽,可谓极文章之变态。”(俞樾《评点楚辞》引孙鑛语)这构成了《天问》独特的艺术风格,当然它表现的是屈原的学术思想,问的是实实在在的问题。因此在修辞手法上,自然没有像《离骚》、《九歌》、《九章》那样绮丽而富于浪漫色彩,但正如清贺裳《骚筏》所评“其词与意,虽不如诸篇之曲折变化,自然是宇宙间一种奇文”。
曰:遂(suì)古之初,谁传道之?
上下未形,何由考之?
冥昭瞢(méng)暗,谁能极之?
冯(píng)翼惟象,何以识之?
明明暗暗,惟时何为?
阴阳三合,何本何化?
圜(yuán)则九重,孰营度之?
惟兹何功,孰初作之?
斡(guǎn)维焉系,天极焉加?
八柱何当,东南何亏?
九天之际,安放安属?
隅(yú)隈(wēi)多有,谁知其数?
天何所沓(tà)?十二焉分?
日月安属?列星安陈?
出自汤谷,次于蒙汜(sì)。
自明及晦,所行几里?
夜光何德,死则又育?
厥利维何,而顾菟(tù)在腹?
女岐无合,夫焉取九子?
伯强何处?惠气安在?
何阖(hé)而晦?何开而明?
角宿(sù)未旦,曜(yào)灵安藏?
不任汩鸿,师何以尚之?
佥(qiān)曰“何忧,何不课而行之?”
鸱(chī)龟曳(yè)衔,鲧(gǔn)何听焉?
顺欲成功,帝何刑焉?
永遏在羽山,夫何三年不施?
伯禹愎(bì)鲧,夫何以变化?
纂就前绪,遂成考功。
何续初继业,而厥谋不同?
洪泉极深,何以窴(tián)之?
地方九则,何以坟之?
河海应龙?何尽何历?
鲧何所营?禹何所成?
康回冯怒,墬(dì)何故以东南倾?
九州安错?川谷何洿(wū)?
东流不溢,孰知其故?
东西南北,其修孰多?
南北顺椭(tuǒ),其衍几何?
昆仑悬圃,其尻(kāo)安在?
增城九重,其高几里?
四方之门,其谁从焉?
西北辟启,何气通焉?
日安不到?烛龙何照?
羲和之未扬,若华何光?
何所冬暖?何所夏寒?
焉有石林?何兽能言?
焉有虬龙,负熊以游?
雄虺九首,鯈忽焉在?
何所不死?长人何守?
靡蓱九衢,枲华安居?
灵蛇吞象,厥大何如?
黑水玄趾,三危安在?
延年不死,寿何所止?
鲮鱼何所?鬿堆焉处?
羿焉彃日?乌焉解羽?
禹之力献功,降省下土四方。
焉得彼嵞山女,而通之於台桑?
闵妃匹合,厥身是继。
胡维嗜不同味,而快鼌饱?
启代益作后,卒然离蠥。
何启惟忧,而能拘是达?
皆归射鞫,而无害厥躬。
何后益作革,而禹播降?
启棘宾商,《九辨》《九歌》。
何勤子屠母,而死分竟地?
帝降夷羿,革孽夏民。
胡射夫河伯,而妻彼雒嫔?
冯珧利决,封豨是射。
何献蒸肉之膏,而后帝不若?
浞娶纯狐,眩妻爰谋。
何羿之射革,而交吞揆之?
阻穷西征,岩何越焉?
化而为黄熊,巫何活焉?
咸播秬黍,莆雚是营。
何由并投,而鲧疾修盈?
白蜺婴茀,胡为此堂?
安得夫良药,不能固臧?
天式从横,阳离爰死。
大鸟何鸣,夫焉丧厥体?
蓱号起雨,何以兴之?
撰体协胁,鹿何膺之?
鳌戴山抃,何以安之?
释舟陵行,何之迁之?
惟浇在户,何求于嫂?
何少康逐犬,而颠陨厥首?
女歧缝裳,而馆同爰止。
何颠易厥首,而亲以逢殆?
汤谋易旅,何以厚之?
覆舟斟寻,何道取之?
桀伐蒙山,何所得焉?
妺嬉何肆,汤何殛焉?
舜闵在家,父何以鳏?
尧不姚告,二女何亲?
厥萌在初,何所亿焉?
璜台十成,谁所极焉?
登立为帝,孰道尚之?
女娲有体,孰制匠之?
舜服厥弟,终然为害。
何肆犬豕,而厥身不危败?
吴获迄古,南岳是止。
孰期去斯,得两男子?
缘鹄饰玉,后帝是飨。
何承谋夏桀,终以灭丧?
帝乃降观,下逢伊挚。
何条放致罚,而黎服大说?
简狄在台,喾何宜?
玄鸟致贻,女何喜?
该秉季德,厥父是臧。
胡终弊于有扈,牧夫牛羊?
干协时舞,何以怀之?
平胁曼肤,何以肥之?
有扈牧竖,云何而逢?
击床先出,其命何从?
恒秉季德,焉得夫朴牛?
何往营班禄,不但还来?
昏微循迹,有狄不宁。
何繁鸟萃棘,负子肆情?
眩弟并淫,危害厥兄。
何变化以作诈,而后嗣逢长?
成汤东巡,有莘爰极。
何乞彼小臣,而吉妃是得?
水滨之木,得彼小子。
夫何恶之,媵有莘之妇?
汤出重泉,夫何辠尤?
不胜心伐帝,夫谁使挑之?
会朝争盟,何践吾期?
苍鸟群飞,孰使萃之?
列击纣躬,叔旦不嘉。
何亲揆发足,周之命以咨嗟?
授殷天下,其位安施?
反成乃亡,其罪伊何?
争遣伐器,何以行之?
并驱击翼,何以将之?
昭后成游,南土爰底。
厥利惟何,逢彼白雉?
穆王巧梅,夫何为周流?
环理天下,夫何索求?
妖夫曳炫,何号于市?
周幽谁诛?焉得夫褒姒?
天命反侧,何罚何佑?
齐桓九会,卒然身杀。
彼王纣之躬,孰使乱惑?
何恶辅弼,谗谄是服?
比干何逆,而抑沈之?
雷开阿顺,而赐封之?
何圣人之一德,卒其异方?
梅伯受醢,箕子详狂?
稷维元子,帝何竺之?
投之于冰上,鸟何燠之?
何冯弓挟矢,殊能将之?
既惊帝切激,何逢长之?
伯昌号衰,秉鞭作牧。
何令彻彼岐社,命有殷国?
迁藏就岐,何能依?
殷有惑妇,何所讥?
受赐兹醢,西伯上告。
何亲就上帝罚,殷之命以不救?
师望在肆,昌何识?
鼓刀扬声,后何喜?
武发杀殷,何所悒?
载尸集战,何所急?
伯林雉经,维其何故?
何感天抑墬,夫谁畏惧?
皇天集命,惟何戒之?
受礼天下,又使至代之?
初汤臣挚,后兹承辅。
何卒官汤,尊食宗绪?
勋阖梦生,少离散亡。
何壮武历,能流厥严?
彭铿斟雉,帝何飨?
受寿永多,夫何久长?
中央共牧,后何怒?
蜂蛾微命,力何固?
惊女采薇,鹿何佑?
北至回水,萃何喜?
兄有噬犬,弟何欲?
易之以百两,卒无禄?
薄暮雷电,归何忧?
厥严不奉,帝何求?
伏匿穴处,爰何云?
荆勋作师,夫何长?
悟过改更,我又何言?
吴光争国,久余是胜。
何环穿自闾社丘陵,爰出子文?
吾告堵敖以不长。
何试上自予,忠名弥彰?
请问:远古开始时,谁将此态流传导引给后代?
天地尚未成形前,又从哪里得以产生?
明暗不分混沌一片,谁能够探究其中原因?
大气一团迷蒙无物,凭什么将它识别认清?
白天光明夜日屯黑暗,究竞它是如何安排?
阴阳参合而生万物,何为本源何为演变?
传说青天浩渺共有九重,是谁曾去环绕量度?
如此规模巨大的工程,是谁开始把它建造?
斗柄的轴绳系在何处?天极遥远延伸到何方?
八个擎天之柱撑在哪里?大地为何低陷东南?
天的中央与八方四面,究竟在哪里依傍相连?
边边相交隅角众多,有谁能统计周全?
天在哪里与地交会?十二区域怎样划分?
日月天体如何连属?众星列陈究竟何如?
太阳早上从汤谷出来,夜晚在蒙汜栖息。
从天亮直到天黑,所走之路究竟几里?
月亮有着什么德行,竟然能够死而再重生?
对月亮有什么好处,而有玉兔在其腹中?
神女女岐并没有丈夫,为何会有九个儿子?
伯强之神居于何处?天地和气又在哪里?
关闭什么门使得天黑?开启什么门使得天亮?
东方角宿还没放光,太阳又在哪里匿藏?
如果鲧不能胜任治水,众人为何仍将他推举?
既然都说没有可担忧,为何不让他尝试?
太阳的运行靠鸱龟或曳或衔,鲧有什么神圣德行?
治理川谷马上大功告成,尧帝为何对他施刑?
长久将鲧禁闭羽山,为何三年还不放他?
大禹从鲧腹中生出,治水方法怎样变化?
继承前人未竟事业,终于完成先父遗志。
为何继承前任遗绪,所用谋略却不相同?
洪水如渊深不见底,怎样才能将它填平?
土地肥瘠可分九等,怎样才能划分明白?
应龙如何以尾画地?河海如何顺利流通?
鲧经营了哪些事业?禹是什么使他事成?
共工勃然大怒,东南大地为何侧倾?
九州大地如何安置?河流山谷怎样疏浚?
水流东海总不满溢,谁又知这是什么原因?
东西南北四方土地,哪边更长哪边更多?
南北形成狭长地势,长出地方有几何?
昆仑山上玄圃仙境,它的居住在哪里?
山中还有增城九重,它的高度有几里?
昆仑山的四面门户,什么人物由此出入?
西北两面大门敞开,什么气息通过此处?
太阳光辉怎会有哪里照不到,何需烛龙用其神光照耀?
羲和的神车尚未出行,若木之花为何便大放光芒?
什么地方冬日常暖?什么地方夏日寒凉?
什么地方有岩石成林?什么野兽能把话讲?
哪有着无角虬龙,背着熊罴游乐从容?
雄的虺蛇九个头颅,来去迅捷生在何处?
不死之国哪里可找?长寿之人持何神术?
萍草蔓延叶分九叉,枲麻长在哪儿开花?
一条长蛇吞下大象,它的身子又有多大?
黑水之地玄趾之民,还有三危都在哪里?
延年益寿得以不死,生命久长几时终止?
奇形鲮鱼生于何方?怪鸟鬿堆长在哪里?
后羿怎样射下九日?日中之乌如何解体?
大禹尽力成其圣功,降临省视天下四方。
哪儿得来涂山之女,与她结合就在台桑?
怜爱涂山女与之匹配,儿子诞生得到继嗣。
为何嗜欲与人相同,求欢饱享一朝之情?
启代伯益作了国君,终究还是遇上灾祸。
为何启会遭此忧患,身受拘囚又能逃脱?
都是勤谨鞠躬尽瘁,没有损害他们自身。
为何伯益福祚终结,禹的后嗣繁荣昌盛?
夏启急于朝见天帝,得到《九辩》《九歌》乐曲。
为何贤子竟伤母命,使她肢解满地尸骨?
帝尧派遣夷羿降临,变革夏政祸害夏民。
为何箭射那个河伯,夺取他的妻子洛嫔?
持有宝弓珧弧套着上好的扳指,前去把那巨大的野猪射猎追赶。
为何羿将肥肉献上蒸祭,天帝心中却并不以为善?
寒浞娶了羿妃纯狐氏女,又迷惑她合伙把羿谋杀。
为何羿能射穿七层皮革,却被其妻与浞合力杀戮?
道路险阻,向西而行,山岩重重,如何穿越?
鲧将身躯化为黄熊,巫师如何使他复活?
地上都已播种黑泰,芦苇水滩也已开垦经营。
为何鲧遭驱逐如同四凶,难道他真的恶贯满盈?
嫦娥白虹披身作为衣饰,为何打扮得如此堂皇?
从何处得到不死之药,却又不能长久保藏?
天的法式有纵有横,阳气离散就会死亡。
大鸟金乌多么肥壮,为何竟会体解命丧?
雨师蓱翳号呼下雨,他是怎样使雨势兴盛?
有着驯良柔顺体质,鹿身风神如何响应?
巨鳌背负神山舞动四肢,神山怎样才能安然不动?
龙伯巨人舍弃舟船行走陆地,又是怎样将灵龟钓离大海?
浇来到嫂子门口,他对嫂子有何要求?
为何少康驱赶猎犬,趁机就能将他斩首?
女歧借着缝补衣服,而且与浇同宿一房。
为何错砍女歧首级,使她亲身遭遇祸殃?
浇策划整顿军旅,如何制造甲胄使其坚固?
讨伐斟寻倾覆其船,他用何种方法取胜?
夏桀出兵讨伐蒙山,所得的好处又是什么?
妺嬉为何如此恣肆淫虐?商汤怎能将其无情放逐?
舜对成家十分忧愁,父亲为何让他独身?
帝尧不告诉舜父,二妃如何与舜成亲?
从其最初的发展,谁能预料到后来?
玉台十层奢侈至极,当初有谁将其看透?
登立为帝,孰道尚之:立,位。道,导引。王逸《章句》:“言伏羲始画八卦,修行道德,万民登以为帝,谁开导而尊尚之也?”
舜帝友爱依从他的弟弟,弟弟还是对他加害。
为何身上涂满狗粪,就能避免危险状况?
古公亶父之时,吴伯是为让避王季,因而在霍山之下停留。
谁能想到此中缘故,全因这两个哥哥让贤于弟弟?
以鹄羹玉鼎进献美馔,商汤君王欣然受用。
为何接收伊尹之计图谋伐桀,便能使桀终于走向灭亡?
商汤降临俯察四方,巧遇赏识贤臣伊尹。
为何桀在呜条受罚,黎民百姓欢欣异常?
简狄深居九层瑶台之上,帝喾怎能对她中意欣赏?
玄乌高飞送来其卵,简狄如何便有身孕?
王亥秉承王季美德,以其父亲为善德榜样。
为何终遭有易之难,落得只能放牧牛羊?
王亥在有易持盾跳舞,如何能把女子吸引?
有易女子丰腴细润,如何保养如此体态?
这有易国的放牧者,又在哪里遇到女子?
凶器袭来王亥被杀,女子究竟如何得以保存性命?
王恒秉承王季美德,哪里得到其兄的牛羊?
却又为何远至班禄,不到清晨便及时回返?
黄昏时分追寻细微痕迹,有易国仍然不得安宁。
为何众鸟集于树丛,女子仍与王恒幽会淫乱?
王亥昏乱与弟共为淫虐,王亥被杀也正因如此。
为何与善变的有易女子淫乱,他的后代却反而盛昌不绝?
成汤出巡东方之地,一直到达有莘氏之地。
本想求得奴隶伊尹,如何却又能得贤淑美妻?
莘国女采桑伊水边,空桑树中拾到小儿伊尹。
有莘国君为何又心起厌恶,把他作为陪嫁礼品?
汤从囚地重泉出来,究竟他有什么大罪?
难忍耻辱起而伐桀,是谁挑起这场是非?
诸侯请盟约定甲子日清晨,为何都能守约如期?
王师如苍鹰威武成群高飞,谁使他们同心会集?
武王将纣王裂体斩首,周公姬旦却并不赞许。
为何亲自为武王谋,奠定周朝后又发叹息?
上天将天下授予殷商,纣的王位是如何施与?
等到殷朝兴起又使他灭亡,他的罪过又是什么?
诸侯踊跃兴起军队,武王如何动员他们?
军队并进击敌两翼,他又如何指挥大兵?
昭王盛治兵车出游,到达南方楚地才止。
最后得到什么好处,难道只是迎来白雉?
穆王御马巧施鞭策,为何他要周游四方?
他的足迹环绕天下,有些什么要求愿望?
妖人夫妇牵挽炫耀,为何他们呼号街市?
幽王究竟杀的是谁?哪里得来这个褒姒?
天命从来反复无常,何者受惩何者得佑?西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
齐国桓公九合诸侯,最终受困身死尸朽。
那个殷商纣王自身,是谁使他狂暴昏乱?
为何厌恶辅佐的忠良,而听任小人谗谄?
比干有何悖逆之处,为何遭受压制打击?
雷开惯于阿谀奉承,为何给他赏赐封爵?
为何贤臣品德虽同,却遭受不同结局?
梅伯受刑剁成肉酱,箕子装疯消极避世。
后稷原是嫡生长子,帝喾为何将他憎恨?
将他扔在寒冰之上,鸟儿为何覆翼送暖?
为何长大仗弓持箭,善治农业怀有奇能?
出生既已惊动上天,为何后嗣繁荣昌盛?
西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
祖先携宝迁居岐山,如何能使百姓前来依傍?
殷纣已受妲己迷惑,劝谏之言又有何用?
纣王赐他亲子肉酱,西伯心痛告祭于天。
为何纣王亲受天罚,殷商命运仍难挽救?
太公吕望在店中卖肉,姬昌为何能辨贤能?
听到挥刀振动发声,文王为何大为欢喜?
武王姬发诛纣灭商,为何抑郁不能久忍?
抬着文王灵牌发动战役,为何充满焦急之情?
太子申生自缢而死,究竞为了什么缘故?
既然已经惊天动地,又有谁能心怀畏惧?
上帝既降下天命,为何王者却不谨慎修德?
既然已经统治天下,为何又被他人取代?
初把伊尹视作小臣,后来用作辅政宰相。
身为商汤辅佐大臣,为何死后荣获宗庙配享?
阖庐有功寿梦之孙,少年遭受离散之苦。
为何壮年奋厉勇武,能使他的威名远布?
彭祖烹调雉鸡之羹,为何帝尧喜欢品尝?
得享高寿年岁太多,为何竞有那么久长?
周代王朝共公治民,厉王君主为何发怒?
国人生命原本微贱,自卫力量为何牢固?
惊于妇言不再采薇,白鹿为何将其庇佑?
北行来到回水之地,一起饿死何乐可为?
哥哥拥有善咬猛犬,弟弟又打什么主意?
一百辆车换一条狗,交易不成反失禄米。
傍晚时分雷鸣电闪,想要归去有何忧愁?
国家庄严不复存在,对着上帝有何祈求?
伏身藏匿洞穴之中,还有什么事情要讲?
楚求功勋兴兵作战,国势如何能够久长?
悔悟过失改正错误,我又有何言词可陈?
吴王阖庐与楚争国,我们久已被他战胜!
环绕穿越里社丘陵,为何私通之人却生出令尹子文?
我曾告诉贤者堵敖,楚国将衰不能久长。
为何他能杀君自立,忠名更加显著光大?
遂:往。传道:传说。
上下:指天地。
冥昭:指昼夜。瞢暗:昏暗不明的样子。极:穷究。
冯翼:大气鼓荡流动的样子。象:本无实物存在的只可想象的形。
时:通“是”,这样。
三合:参错相合。三,通“参”。化:化生。
圜:天体。九重:九层。
功:事。
斡:转轴。维:绳。天极:天的顶端。加:安放。
八柱:古代传说有八座大山做支撑天空的柱子。当:在。
九天:指天的中央和八方。际:边界。属:连接。
隅:角落。隈:弯曲的地方。
沓:会合,指天地相合。十二:指古天文学家把天划分的十二区,每区都有星宿做标记。
蒙汜:古代神话中太阳在晚上停住的地方。
明:天亮。晦:夜晚。
夜光:月亮。德,德行,一说通“得”,得以。
顾菟:菟,即“兔”,“顾菟”是月中的兔名,闻一多认为即蟾蜍。
女岐:或作“女歧”,神话中的神女,没有丈夫而生了九歌孩子。合,匹配。取:得,生。
伯强:大厉疫鬼。惠气:和气。
阖:关闭。
角宿,二十八宿(xiù)之一,东方青龙的第一宿,由两颗星组成,夜里出现在东方,古代传说两颗星之间为天门。曜灵:太阳。
任:胜任。汩:治理。鸿:通“洪”,洪水。师:众人。尚:推举。
佥:皆。课:考察。行:用。
鸱龟曳衔:高亨(hēng)先生认为大概是古代神话,鲧治水的时候,有鸱龟引路,去偷息壤,鲧就听从他们。鸱,一种鸷(zhì)鸟,猫头鹰之类。曳,牵引。衔,马口铁。
顺欲:符合要求。帝:帝舜。刑:诛罚。
遏:禁闭。羽山:神话中的山名。施:通“弛”,释放。
伯禹:即禹,禹称帝前被封为夏伯,所以又称为伯禹。愎鲧:从鲧腹中生出来。
纂:继续。就:跟从。绪:事业。考:父亲。
窴:通“填”。
方:分。九则:指九州岛,一说分土田为九等。坟:划分。
应龙:有翅膀的龙,传说大禹治水时,有应龙用尾巴划地,禹就依此挖通江河,导水入海。厉:通“历”。
康回冯怒:康回即共工,神话传说中的人物。冯怒,大怒。冯,通“凭”,满。墬:古“地”字。
九州:传说禹治水后把天下分为九州。错:通“措”。洿:深,一说挖掘。
椭:狭而长。顺:与椭同义。衍:余。
悬圃:古代神话中的地名,在昆仑山顶和天相通的地方。其尻安在:问的是昆仑山上的悬圃,它的麓尾在哪里。尻,尾。
增城:神话中的地名,在昆仑山上。九重:九层。
四方之门:昆仑山四面的门。从:出入。
辟启:打开。
日安不到:什么地方太阳照射不到。烛龙:神话中的神。
羲和:传说中替太阳驾车的神。扬:扬鞭。若华:若木的花,若木传说生长在日入的地方。
何兽能言:王逸《章句》:“言天下何所有石木之林,林中有兽能言语者乎?”
虬(qiú):神话中的无角龙。
虺(huǐ):毒蛇。倏(shū)忽:往来飘忽。
不死:长生不死。长人:指防风氏。
靡蓱(蓱):一种奇怪的萍草。蓱,通“萍”。九衢:一个靡蓱叶分九个叉。枲(xǐ):麻的别名。
一蛇吞象:《山海经·海内南经》载:“巴蛇食象,三岁而出其骨。君子服之,无心腹之疾。其为蛇青黄赤黑,一曰黑蛇青首,在犀牛西。”
黑水:水名。玄趾:地名。三危:山名。
延:长。
鲮(líng)鱼:神话中的怪鱼。鬿(qí)堆:神话中的怪鸟。堆,通“隹(zhuī)”,隹同“雀”。
羿:神话传说中善于射箭的英雄人物。彃(bì):射。乌:乌鸦,指古代神话传说中太阳里面的三足乌。解羽:指太阳被射落,里面三足乌的羽翼散落下来。
力:精力。献:贡献。功:指治水功业。一说“之”犹“用”,“之力”与“献功”对文。降省:下来视察。
嵞(tú):即“涂”。涂山,地名,其所在有数说,皆有文献依据。通:通“婚”。台桑:古地名。
闵:忧。妃:配偶。匹合:婚配。厥身是继:继,继嗣。
胡:为什么。维:语助词。快:快意。鼌饱:鼌(zhāo)即“朝”,一朝饱食,比喻一时的快乐。
启:禹的儿子。益:启的贤臣,禹曾选定他继承帝位。后:君主。卒:通“猝”。离,通“罹”,遭受。蠥(niè):忧患。
惟:通“罹”。而能拘是达:益、启的传说较多,闻一多《天问疏证》说:“案《天问》似谓禹死,益立,启谋夺益位而事觉,卒为益所拘,故曰‘启代益作后,卒然离蠥’。启卒脱拘而出,攻益而夺之天下,故曰‘何启罹忧而能拘是达’也。”达,逃脱。
射鞫(jū):解说甚多,金开诚《楚辞选注》以为泛指武器,意思是说在启和益作战时,益的部下都向启交出武器,而对启无所伤害。
后益:即益,因做过君主,所以叫后益。作:通“祚”,帝位。革:革除。播降:指繁荣昌盛。播,通“蕃”。降,通“隆”。
棘(jí):急。宾:朝见。商:“帝”字之讹。
屠:裂剥。而死分竟地:竟,委,抛弃。
帝:天帝。降:派下。夷羿:东夷有穷国的君主,擅长射箭,驱逐夏太康,自立为君,后被寒浞杀死。革孽:变革夏政,祸害夏民。
雒(luò)嫔(pín):洛水的美女,即宓妃。
冯:挟。珧(yáo):蚌蛤的甲壳,用以修饰弓的两头,这里指弓。利:用。决:套在右手大拇指上用象骨做成的用以钩弦的套子。封:大。
蒸:冬祭。膏:肥美的肉。后帝:天帝。若:顺悦。
浞(zhuó):即寒浞,传说是羿的相,谋杀羿而自立为君。纯狐:羿的妻子。眩:迷惑。妻:指羿妻。爰:于是。王逸《章句》:“言浞娶于纯狐氏女,眩惑爱之,遂与浞谋杀羿也。”
射革:传说羿力大善射,能射穿七层皮革。交:合力。吞:消灭。揆:计谋。
阻穷西征,岩何越焉:西征:西行。越:度越。
化而为黄熊,巫何活焉:活,复生。王逸《章句》:“言鲧死后化为黄熊,入于羽渊,岂巫医所能复生活也?”
秬(jù)黍:黑黍。莆(pú):即“蒲”,水草。雚(huán):通“萑(huán)”,芦类植物。营:耕种。全部耕种黑黍等庄稼,就在原来长满蒲苇的地方开垦耕种。
由:原因。并投:一起放逐,传说与鲧一起被放逐的还有共工、驩兜、三苗。疾:罪行。修盈:指罪行极多。
白蜺(ní)婴茀(fú):蜺,同“霓”。婴,缠绕。茀,曲。
天式:自然的法则。从横:即“纵横”,指阴阳二气的消长变化。阳:阳气。
大鸟何鸣:大鸟指王子侨尸体变成的大鸟。
蓱:蓱翳(yì),雨师的名字。
撰体协胁,鹿何膺之:撰,具有。协胁,胁骨骈生。膺:承受,一说通“应”。
鳌戴山抃:鳌,大龟。抃(biàn),拍手,四肢挥动。
释:放弃。陵行:在陆上行走。迁:移走。
惟浇在户,何求于嫂:浇,人名,寒浞的儿子。嫂:浇的嫂子女歧。
何少康逐犬,而颠陨厥首:少康,夏国君相的儿子。逐犬,打猎。颠陨,坠落。
女歧缝裳,而馆同爰止:女歧,浇嫂。止,息。
何颠易厥首,而亲以逢殆:颠易厥首,指错砍了女歧的头。颠,砍掉。殆,危险。
汤谋易旅:汤,“浇”的讹字。易旅,即制甲,制造作战用的衣甲。
覆舟斟寻,何道取之:斟寻,夏的同姓诸侯国。道,方法。
桀伐蒙山:桀,夏朝的亡国君主,极残暴。蒙山,古国名。
妺(mò)嬉(xī)何肆,汤何殛(jí)焉:妺嬉,即末喜,夏桀的元妃,为夏桀所宠,后被抛弃,于是与商汤的谋臣伊尹结交,灭了夏桀。肆,罪。殛,流放。妺嬉既帮汤灭了夏桀,她有何罪,而被汤也流放到了南巢?
父:舜的父亲瞽叟,溺爱后妻之子象,三人合伙多次谋害舜。舜闵在家,父何以鳏(guān),是说舜在成家问题上忧愁,他父亲为什么老让他独身?
姚:舜的姓,这里指舜的父亲。二女何亲:尧的两个女儿娥皇、女英。亲,姻,婿家。
亿:或作“意”,预料。指殷的贤臣箕子看见纣王使用象牙筷子,非常害怕,料想以此为开端,必然会有一系列奢侈的事情发生,后来纣王果然建造了十层玉台。
璜(huáng)台:玉台。成:层。极:尽,看透的意思。
女娲(wā)有体,孰制匠之:女娲,神话中的上古女帝,是天地万物和人的创造者。制匠,制造。
弟:指舜弟象。终然为害:指象一直想杀舜。
肆,通“(氵贳)(注:古体字,现已废弃)”,灌。体,一本作“矢”。闻一多考察《列女传·有虞二妃传》、《路史·发挥》卷二、《韩非子·内储说下》的有关记载,认为“肆犬豕”即“(氵贳)犬矢”,亦即“浴狗矢”,之处瞽瞍想灌醉舜然后杀死他,但娥皇、女英事先在舜的身上灌了狗屎,舜于是终日喝酒而不醉,使瞽瞍的阴谋不能得逞。灌了狗屎就喝不醉了,令人费解,故屈原就此发问。
吴获迄古:吴获,获,当为“伯”。吴伯,吴太伯。迄,当为“逃”。古,古公亶父。南岳:指霍山。止:居留。
去:一本作“夫”。斯:这里,是吴地。两男子:指太伯、仲雍。
鹄:天鹅,此处指鹄羹。饰玉:装饰美玉的鼎。后帝:指商汤。飨:请人享用。
帝:帝汤。降观:视察民情。伊挚:即伊尹,挚是伊尹的名。
条:鸣条,商汤打败夏桀的地方,一说是商汤流放夏桀的地方。致罚,给予惩罚。服:“民”的讹字。说,通“悦”。
简狄:传说是有戎国的美女,帝喾的次妃,生商朝的始祖契(xiè)。台:瑶台,简狄和她妹妹建疵(cī)居住的地方。喾:古代传说中的五帝之一,号高辛氏。宜:通“仪”,匹配。
玄鸟:燕子。贻:或作“诒”,赠送。喜:一本作“嘉”,指怀孕生子。
该:即王亥,契的六世孙。季:即王亥的父亲,叫冥。臧:善。
弊:通“庇”,寄居。有扈:即有易。
平胁曼肤,何以肥之:平,通“骿(pián)”,并胁。曼肤:指腹肥盛大。闻一多认为,此二句“状有易女之美”。
有扈(hù):当作“有易”。牧竖:指王亥。逢:相遇,指王亥相逢有易女。
击床先出:指王亥与有易女行淫,有易之人入而袭击其床,亥被杀,女则先自逸出。其命何从:当作“其何所从”,谓女从何而出。
恒:王恒,王亥之弟。季:王亥的父亲。朴:通“服”。服牛:服役之牛。
营:居。禄:疑读为“麓”。班禄,地名。但:疑通作“旦”。
昏:黄昏。微:通“昧”。有狄:有易。
繁:通“(上敏下鸟)(mǐn)(注:古体字,现已废弃)”。(上敏下鸟)鸟:鸮(xiāo)。萃:聚集。棘:酸枣树。负子肆情:负子:即“负兹”,“负兹”即“负菑”,意指藉草而卧。肆情,指行淫佚之事。
眩弟并淫,危害厥兄:谓亥与弟恒并淫有易之女,致亥被杀身死,故曰“危害厥兄”。眩,“胲(hǎi)”之形误,胲即王亥。
变化以作诈:有易女初与亥淫,而又与亥弟恒淫,故曰“变化以作诈”。后嗣而逢长:疑恒继兄居位,终娶有易女为后,其后子孙众多,血食弥久。
有莘:国名。爰:乃。极:到。
乞:索取。小臣:奴隶,指伊尹。吉妃:善妃。
小子:小孩,指伊尹。
媵(yìng):陪嫁。
出:释放。重泉:地名据《史记·夏本纪》载,夏桀曾将汤囚禁在夏台,重泉当是夏台中囚禁人的地方。辠(zuì)尤:辠,古“罪”字。辠尤:罪过。
不胜心:心中不能忍受。帝:指夏桀。
会朝:指甲子日的早晨。吾:指周。期:约定的日期。
苍鸟:鹰,比喻武王伐纣,将帅勇猛如鹰鸟群飞。
列击纣躬:列,分解。纣躬,纣的身体。叔旦:武王的弟弟周公旦。
揆:谋划。发,周武王的名。命:国运。咨嗟:叹息。
反:一本作“及”,等到。伊:助词,无义。
伐器:作战的武器,指军队。
并驱:并驾齐驱。翼:指商纣军队的两翼。
昭后:周昭王。南土:南方,指楚国。底:到。
逢:迎。雉:野鸡。
穆王:周穆王,西周第五代国君。巧梅:善御。梅,通“枚”,马鞭。周流:周游。
环理:周行。理,通“履”,行。
妖夫:妖人。炫,炫耀。号:吆喝,叫卖。
周幽:周幽王。褒姒:周幽王的王后。
反侧:反复无常。西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
齐桓:齐桓公,春秋五霸之一。九会:就此召集诸侯会盟。卒然:终于。身杀:指,齐桓公后期任用奸臣,造成内乱,最后被围困在宫中,饥渴而死。
乱惑:疯狂昏迷。
谗谄:指搬弄是非、奉承拍马的小人。谗,捏造黑白说人坏话。谄,阿谀奉承。服,用。
比干:纣的叔父,殷的忠臣,因忠谏而被挖心。逆:抵触,违背。
雷开:纣的奸臣。
圣人:指纣王的贤臣梅伯、箕子。一德:相同的品德。异方:不同的方式,这里指不同的结局。
梅伯:纣的诸侯,为人忠直,屡屡进谏,触怒纣王,被纣王杀死。醢(hǎi):古代的一种酷刑,把人杀死后剁成肉酱。箕子详狂:箕子:纣的叔父。
稷:后稷,周的始祖。元子:嫡妻生的长子。竺:通“毒”,憎恶。
投之于冰上,鸟何燠之:燠(yù),温暖。
何冯弓挟矢:冯,通“秉”,持。将,资。
惊帝切激:即《生民》所说的“以赫厥灵,上帝不宁”。
伯昌:周文王,周文王名昌,殷时封为雍州伯,又称西伯,故曰伯昌。号:“
《天问》是屈原楚辞中的一篇“奇”文:说它奇,不仅是艺术的表现形式不同于屈原的其他作品,更主要是从作品的构思到作品所表现出来的思想的“奇”——奇绝的内容显示出其惊人的艺术才华,表现出诗人非凡的学识和超卓的想像力!
《天问》是屈原思想学说的集粹,所问都是上古传说中不甚可解的怪事、大事,“天地万象之理,存亡兴废之端,贤凶善恶之报,神奇鬼怪之说”,他似乎是要求得一个解答,找出一个因果。而这些问题也都是春秋战国以来的许多学人所探究的问题,在诸子百家的文章里,几乎都已讨论到。屈子的《天问》则以惝恍迷离的文句,用疑问的语气说出来以成此钜制,这就是屈子所以为诗人而不是“诸子”的缘由。《天问》的天,颇有指一切法象的意味,与道家的“道”字,《易经》的“易”字,都是各家用以代表这些“法象”的名词,屈原为楚之宗室重臣,有丰富的学识和经历,以非凡才智作此奇文,颇有整齐百家、是正杂说之意,《天问》的光辉和价值也就很清楚地呈现于读者面前了!
从全诗的结构及内容来看,全诗373句1560字,是一首以四字句为基本格式的长诗,对天文、地理、历史、哲学等许多方面提出了一百七十多个(一说一百五十多个)问题,这些问题有许多是在他那个时代尚未解决而他又怀疑的,也有明知故问的,对许多历史问题的提问,往往表现出作者的思想感情、政治见解和对历史的总结、褒贬;对自然所提的问题,表现的是作者对宇宙的探索精神,对传说的怀疑,从而也看出作者比同时代人进步的宇宙观、认识论。《天问》以新奇的艺术手法表现精深的内容,使之成为世界文库中绝无仅有的奇作。
全诗总体看来大致可分两大部分。每部分又可分为若干小节。
从篇首至“曜灵安藏”,这部分屈子问的是天,宇宙生成是万事万物的先决,这便成了屈原问难之始,其中从“遂古之初”至“何以识之”问的是天体的情况,“明明暗暗”四句讲宇宙阴阳变化的现象。第二小节自“圜则九重”到“曜灵安藏”则是对日月星辰提问:它们何以不会坠落?太阳每日要走多少路?月亮何以有阴晴圆缺?以及有关日月的一些传说的疑问。从“不任汩鸿”起问的地事,从禹治水过渡到“何气通焉”说的是古传说中关于地球的一些情况,而“日安不到”以下六句则就地球上所看到的日的现象发问。第三节从“焉有石林”到“乌焉解羽”一节多为二句一问,都是当时民间传说中的怪事。
以上《天问》的第一大部分,大体是就自然界的事物发问,并联想到与自然有关的一些神话与历史传说,文章富有变化,联想丰富而有情致,除少数可能有错简外(如“河海应龙”二句或为错简,或有失误),不能以后人习惯的文章结构之法去看它,而认为是“与上下文不属”,杂乱而无章法。
从“禹之力献功”起,对大量的神话故事和历史传说与史实提出了问题,这些各种各样的人事问题构成了《天问》的第二大部分。
女岐、鲧、禹、共工、后羿、启、浞、简狄、后稷、伊尹……,屈子对这些传说中的事和人,一一提出了许多问题,在对这些人与神的传说的怀疑中,往往表现着诗人的情感、爱憎。尤其是关于鲧禹的传说,表现了作者极大的不平之情,他对鲧治水有大功而遭极刑深表同情,在他看来,鲧之死不是如儒家所认为的是治水失败之故,而是由于他为人正直而遭到了帝的疑忌,这种“问”,实际上表现了诗人对自己在政治斗争中所遭遇到的不平待遇的愤懑,《天问》的思想光辉就应当是这样来理解的。
自“天命反侧”起则进一步涉及商周以后的历史故事和人物诸如舜、桀、汤、纣、比干、梅伯、文王、武王、师望、昭王、穆王、幽王、褒姒直到齐桓公、吴王阖庐、令尹子文……,屈原提出的好多问题,充分表现了作者对历史政治的正邪、善恶、成败、兴亡的看法,这些叙述可以看成是这位“博闻强志”的大诗人对历史的总结,比《离骚》更进一步、更直截了当地阐明了自己的政治主张,而对楚国政治现实的抨击,也是希望君主能举贤任能,接受历史教训,重新治理好国家的一种变幻了的表现手法。
《天问》的艺术表现手法主要是以四字为句,以问的形式从一个问题联想到另一个问题。细细读去还是可以理清脉络,弄明主脑的。《天问》在语言运用上与屈赋的其他篇章不尽相同,通篇不用“兮”字,也没“些”、“只”之类的语尾助词。句式以四言为主,间杂以三、五、六、七言。大致四句为一节,每节一韵,节奏、音韵自然协调。有一句一问、二句一问、三句一问、四句一问等多种形式。又用“何”、“胡”、“焉”、“几”、“谁”、“孰”、“安”等疑问词交替使用,富于变化,因而尽管通篇发问,读来却圆转活脱而不呆板,参差错落而有风致,所以前人评沦说:“或长言,或短语,或错综,或对偶,或一事而累累反复,或数事而熔成一片,其文或峭险,或澹宕,或佶倔,或流利,诸法备尽,可谓极文章之变态。”(俞樾《评点楚辞》引孙鑛语)这构成了《天问》独特的艺术风格,当然它表现的是屈原的学术思想,问的是实实在在的问题。因此在修辞手法上,自然没有像《离骚》、《九歌》、《九章》那样绮丽而富于浪漫色彩,但正如清贺裳《骚筏》所评“其词与意,虽不如诸篇之曲折变化,自然是宇宙间一种奇文”。
曰:遂(suì)古之初,谁传道之?
上下未形,何由考之?
冥昭瞢(méng)暗,谁能极之?
冯(píng)翼惟象,何以识之?
明明暗暗,惟时何为?
阴阳三合,何本何化?
圜(yuán)则九重,孰营度之?
惟兹何功,孰初作之?
斡(guǎn)维焉系,天极焉加?
八柱何当,东南何亏?
九天之际,安放安属?
隅(yú)隈(wēi)多有,谁知其数?
天何所沓(tà)?十二焉分?
日月安属?列星安陈?
出自汤谷,次于蒙汜(sì)。
自明及晦,所行几里?
夜光何德,死则又育?
厥利维何,而顾菟(tù)在腹?
女岐无合,夫焉取九子?
伯强何处?惠气安在?
何阖(hé)而晦?何开而明?
角宿(sù)未旦,曜(yào)灵安藏?
不任汩鸿,师何以尚之?
佥(qiān)曰“何忧,何不课而行之?”
鸱(chī)龟曳(yè)衔,鲧(gǔn)何听焉?
顺欲成功,帝何刑焉?
永遏在羽山,夫何三年不施?
伯禹愎(bì)鲧,夫何以变化?
纂就前绪,遂成考功。
何续初继业,而厥谋不同?
洪泉极深,何以窴(tián)之?
地方九则,何以坟之?
河海应龙?何尽何历?
鲧何所营?禹何所成?
康回冯怒,墬(dì)何故以东南倾?
九州安错?川谷何洿(wū)?
东流不溢,孰知其故?
东西南北,其修孰多?
南北顺椭(tuǒ),其衍几何?
昆仑悬圃,其尻(kāo)安在?
增城九重,其高几里?
四方之门,其谁从焉?
西北辟启,何气通焉?
日安不到?烛龙何照?
羲和之未扬,若华何光?
何所冬暖?何所夏寒?
焉有石林?何兽能言?
焉有虬龙,负熊以游?
雄虺九首,鯈忽焉在?
何所不死?长人何守?
靡蓱九衢,枲华安居?
灵蛇吞象,厥大何如?
黑水玄趾,三危安在?
延年不死,寿何所止?
鲮鱼何所?鬿堆焉处?
羿焉彃日?乌焉解羽?
禹之力献功,降省下土四方。
焉得彼嵞山女,而通之於台桑?
闵妃匹合,厥身是继。
胡维嗜不同味,而快鼌饱?
启代益作后,卒然离蠥。
何启惟忧,而能拘是达?
皆归射鞫,而无害厥躬。
何后益作革,而禹播降?
启棘宾商,《九辨》《九歌》。
何勤子屠母,而死分竟地?
帝降夷羿,革孽夏民。
胡射夫河伯,而妻彼雒嫔?
冯珧利决,封豨是射。
何献蒸肉之膏,而后帝不若?
浞娶纯狐,眩妻爰谋。
何羿之射革,而交吞揆之?
阻穷西征,岩何越焉?
化而为黄熊,巫何活焉?
咸播秬黍,莆雚是营。
何由并投,而鲧疾修盈?
白蜺婴茀,胡为此堂?
安得夫良药,不能固臧?
天式从横,阳离爰死。
大鸟何鸣,夫焉丧厥体?
蓱号起雨,何以兴之?
撰体协胁,鹿何膺之?
鳌戴山抃,何以安之?
释舟陵行,何之迁之?
惟浇在户,何求于嫂?
何少康逐犬,而颠陨厥首?
女歧缝裳,而馆同爰止。
何颠易厥首,而亲以逢殆?
汤谋易旅,何以厚之?
覆舟斟寻,何道取之?
桀伐蒙山,何所得焉?
妺嬉何肆,汤何殛焉?
舜闵在家,父何以鳏?
尧不姚告,二女何亲?
厥萌在初,何所亿焉?
璜台十成,谁所极焉?
登立为帝,孰道尚之?
女娲有体,孰制匠之?
舜服厥弟,终然为害。
何肆犬豕,而厥身不危败?
吴获迄古,南岳是止。
孰期去斯,得两男子?
缘鹄饰玉,后帝是飨。
何承谋夏桀,终以灭丧?
帝乃降观,下逢伊挚。
何条放致罚,而黎服大说?
简狄在台,喾何宜?
玄鸟致贻,女何喜?
该秉季德,厥父是臧。
胡终弊于有扈,牧夫牛羊?
干协时舞,何以怀之?
平胁曼肤,何以肥之?
有扈牧竖,云何而逢?
击床先出,其命何从?
恒秉季德,焉得夫朴牛?
何往营班禄,不但还来?
昏微循迹,有狄不宁。
何繁鸟萃棘,负子肆情?
眩弟并淫,危害厥兄。
何变化以作诈,而后嗣逢长?
成汤东巡,有莘爰极。
何乞彼小臣,而吉妃是得?
水滨之木,得彼小子。
夫何恶之,媵有莘之妇?
汤出重泉,夫何辠尤?
不胜心伐帝,夫谁使挑之?
会朝争盟,何践吾期?
苍鸟群飞,孰使萃之?
列击纣躬,叔旦不嘉。
何亲揆发足,周之命以咨嗟?
授殷天下,其位安施?
反成乃亡,其罪伊何?
争遣伐器,何以行之?
并驱击翼,何以将之?
昭后成游,南土爰底。
厥利惟何,逢彼白雉?
穆王巧梅,夫何为周流?
环理天下,夫何索求?
妖夫曳炫,何号于市?
周幽谁诛?焉得夫褒姒?
天命反侧,何罚何佑?
齐桓九会,卒然身杀。
彼王纣之躬,孰使乱惑?
何恶辅弼,谗谄是服?
比干何逆,而抑沈之?
雷开阿顺,而赐封之?
何圣人之一德,卒其异方?
梅伯受醢,箕子详狂?
稷维元子,帝何竺之?
投之于冰上,鸟何燠之?
何冯弓挟矢,殊能将之?
既惊帝切激,何逢长之?
伯昌号衰,秉鞭作牧。
何令彻彼岐社,命有殷国?
迁藏就岐,何能依?
殷有惑妇,何所讥?
受赐兹醢,西伯上告。
何亲就上帝罚,殷之命以不救?
师望在肆,昌何识?
鼓刀扬声,后何喜?
武发杀殷,何所悒?
载尸集战,何所急?
伯林雉经,维其何故?
何感天抑墬,夫谁畏惧?
皇天集命,惟何戒之?
受礼天下,又使至代之?
初汤臣挚,后兹承辅。
何卒官汤,尊食宗绪?
勋阖梦生,少离散亡。
何壮武历,能流厥严?
彭铿斟雉,帝何飨?
受寿永多,夫何久长?
中央共牧,后何怒?
蜂蛾微命,力何固?
惊女采薇,鹿何佑?
北至回水,萃何喜?
兄有噬犬,弟何欲?
易之以百两,卒无禄?
薄暮雷电,归何忧?
厥严不奉,帝何求?
伏匿穴处,爰何云?
荆勋作师,夫何长?
悟过改更,我又何言?
吴光争国,久余是胜。
何环穿自闾社丘陵,爰出子文?
吾告堵敖以不长。
何试上自予,忠名弥彰?
请问:远古开始时,谁将此态流传导引给后代?
天地尚未成形前,又从哪里得以产生?
明暗不分混沌一片,谁能够探究其中原因?
大气一团迷蒙无物,凭什么将它识别认清?
白天光明夜日屯黑暗,究竞它是如何安排?
阴阳参合而生万物,何为本源何为演变?
传说青天浩渺共有九重,是谁曾去环绕量度?
如此规模巨大的工程,是谁开始把它建造?
斗柄的轴绳系在何处?天极遥远延伸到何方?
八个擎天之柱撑在哪里?大地为何低陷东南?
天的中央与八方四面,究竟在哪里依傍相连?
边边相交隅角众多,有谁能统计周全?
天在哪里与地交会?十二区域怎样划分?
日月天体如何连属?众星列陈究竟何如?
太阳早上从汤谷出来,夜晚在蒙汜栖息。
从天亮直到天黑,所走之路究竟几里?
月亮有着什么德行,竟然能够死而再重生?
对月亮有什么好处,而有玉兔在其腹中?
神女女岐并没有丈夫,为何会有九个儿子?
伯强之神居于何处?天地和气又在哪里?
关闭什么门使得天黑?开启什么门使得天亮?
东方角宿还没放光,太阳又在哪里匿藏?
如果鲧不能胜任治水,众人为何仍将他推举?
既然都说没有可担忧,为何不让他尝试?
太阳的运行靠鸱龟或曳或衔,鲧有什么神圣德行?
治理川谷马上大功告成,尧帝为何对他施刑?
长久将鲧禁闭羽山,为何三年还不放他?
大禹从鲧腹中生出,治水方法怎样变化?
继承前人未竟事业,终于完成先父遗志。
为何继承前任遗绪,所用谋略却不相同?
洪水如渊深不见底,怎样才能将它填平?
土地肥瘠可分九等,怎样才能划分明白?
应龙如何以尾画地?河海如何顺利流通?
鲧经营了哪些事业?禹是什么使他事成?
共工勃然大怒,东南大地为何侧倾?
九州大地如何安置?河流山谷怎样疏浚?
水流东海总不满溢,谁又知这是什么原因?
东西南北四方土地,哪边更长哪边更多?
南北形成狭长地势,长出地方有几何?
昆仑山上玄圃仙境,它的居住在哪里?
山中还有增城九重,它的高度有几里?
昆仑山的四面门户,什么人物由此出入?
西北两面大门敞开,什么气息通过此处?
太阳光辉怎会有哪里照不到,何需烛龙用其神光照耀?
羲和的神车尚未出行,若木之花为何便大放光芒?
什么地方冬日常暖?什么地方夏日寒凉?
什么地方有岩石成林?什么野兽能把话讲?
哪有着无角虬龙,背着熊罴游乐从容?
雄的虺蛇九个头颅,来去迅捷生在何处?
不死之国哪里可找?长寿之人持何神术?
萍草蔓延叶分九叉,枲麻长在哪儿开花?
一条长蛇吞下大象,它的身子又有多大?
黑水之地玄趾之民,还有三危都在哪里?
延年益寿得以不死,生命久长几时终止?
奇形鲮鱼生于何方?怪鸟鬿堆长在哪里?
后羿怎样射下九日?日中之乌如何解体?
大禹尽力成其圣功,降临省视天下四方。
哪儿得来涂山之女,与她结合就在台桑?
怜爱涂山女与之匹配,儿子诞生得到继嗣。
为何嗜欲与人相同,求欢饱享一朝之情?
启代伯益作了国君,终究还是遇上灾祸。
为何启会遭此忧患,身受拘囚又能逃脱?
都是勤谨鞠躬尽瘁,没有损害他们自身。
为何伯益福祚终结,禹的后嗣繁荣昌盛?
夏启急于朝见天帝,得到《九辩》《九歌》乐曲。
为何贤子竟伤母命,使她肢解满地尸骨?
帝尧派遣夷羿降临,变革夏政祸害夏民。
为何箭射那个河伯,夺取他的妻子洛嫔?
持有宝弓珧弧套着上好的扳指,前去把那巨大的野猪射猎追赶。
为何羿将肥肉献上蒸祭,天帝心中却并不以为善?
寒浞娶了羿妃纯狐氏女,又迷惑她合伙把羿谋杀。
为何羿能射穿七层皮革,却被其妻与浞合力杀戮?
道路险阻,向西而行,山岩重重,如何穿越?
鲧将身躯化为黄熊,巫师如何使他复活?
地上都已播种黑泰,芦苇水滩也已开垦经营。
为何鲧遭驱逐如同四凶,难道他真的恶贯满盈?
嫦娥白虹披身作为衣饰,为何打扮得如此堂皇?
从何处得到不死之药,却又不能长久保藏?
天的法式有纵有横,阳气离散就会死亡。
大鸟金乌多么肥壮,为何竟会体解命丧?
雨师蓱翳号呼下雨,他是怎样使雨势兴盛?
有着驯良柔顺体质,鹿身风神如何响应?
巨鳌背负神山舞动四肢,神山怎样才能安然不动?
龙伯巨人舍弃舟船行走陆地,又是怎样将灵龟钓离大海?
浇来到嫂子门口,他对嫂子有何要求?
为何少康驱赶猎犬,趁机就能将他斩首?
女歧借着缝补衣服,而且与浇同宿一房。
为何错砍女歧首级,使她亲身遭遇祸殃?
浇策划整顿军旅,如何制造甲胄使其坚固?
讨伐斟寻倾覆其船,他用何种方法取胜?
夏桀出兵讨伐蒙山,所得的好处又是什么?
妺嬉为何如此恣肆淫虐?商汤怎能将其无情放逐?
舜对成家十分忧愁,父亲为何让他独身?
帝尧不告诉舜父,二妃如何与舜成亲?
从其最初的发展,谁能预料到后来?
玉台十层奢侈至极,当初有谁将其看透?
登立为帝,孰道尚之:立,位。道,导引。王逸《章句》:“言伏羲始画八卦,修行道德,万民登以为帝,谁开导而尊尚之也?”
舜帝友爱依从他的弟弟,弟弟还是对他加害。
为何身上涂满狗粪,就能避免危险状况?
古公亶父之时,吴伯是为让避王季,因而在霍山之下停留。
谁能想到此中缘故,全因这两个哥哥让贤于弟弟?
以鹄羹玉鼎进献美馔,商汤君王欣然受用。
为何接收伊尹之计图谋伐桀,便能使桀终于走向灭亡?
商汤降临俯察四方,巧遇赏识贤臣伊尹。
为何桀在呜条受罚,黎民百姓欢欣异常?
简狄深居九层瑶台之上,帝喾怎能对她中意欣赏?
玄乌高飞送来其卵,简狄如何便有身孕?
王亥秉承王季美德,以其父亲为善德榜样。
为何终遭有易之难,落得只能放牧牛羊?
王亥在有易持盾跳舞,如何能把女子吸引?
有易女子丰腴细润,如何保养如此体态?
这有易国的放牧者,又在哪里遇到女子?
凶器袭来王亥被杀,女子究竟如何得以保存性命?
王恒秉承王季美德,哪里得到其兄的牛羊?
却又为何远至班禄,不到清晨便及时回返?
黄昏时分追寻细微痕迹,有易国仍然不得安宁。
为何众鸟集于树丛,女子仍与王恒幽会淫乱?
王亥昏乱与弟共为淫虐,王亥被杀也正因如此。
为何与善变的有易女子淫乱,他的后代却反而盛昌不绝?
成汤出巡东方之地,一直到达有莘氏之地。
本想求得奴隶伊尹,如何却又能得贤淑美妻?
莘国女采桑伊水边,空桑树中拾到小儿伊尹。
有莘国君为何又心起厌恶,把他作为陪嫁礼品?
汤从囚地重泉出来,究竟他有什么大罪?
难忍耻辱起而伐桀,是谁挑起这场是非?
诸侯请盟约定甲子日清晨,为何都能守约如期?
王师如苍鹰威武成群高飞,谁使他们同心会集?
武王将纣王裂体斩首,周公姬旦却并不赞许。
为何亲自为武王谋,奠定周朝后又发叹息?
上天将天下授予殷商,纣的王位是如何施与?
等到殷朝兴起又使他灭亡,他的罪过又是什么?
诸侯踊跃兴起军队,武王如何动员他们?
军队并进击敌两翼,他又如何指挥大兵?
昭王盛治兵车出游,到达南方楚地才止。
最后得到什么好处,难道只是迎来白雉?
穆王御马巧施鞭策,为何他要周游四方?
他的足迹环绕天下,有些什么要求愿望?
妖人夫妇牵挽炫耀,为何他们呼号街市?
幽王究竟杀的是谁?哪里得来这个褒姒?
天命从来反复无常,何者受惩何者得佑?西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
齐国桓公九合诸侯,最终受困身死尸朽。
那个殷商纣王自身,是谁使他狂暴昏乱?
为何厌恶辅佐的忠良,而听任小人谗谄?
比干有何悖逆之处,为何遭受压制打击?
雷开惯于阿谀奉承,为何给他赏赐封爵?
为何贤臣品德虽同,却遭受不同结局?
梅伯受刑剁成肉酱,箕子装疯消极避世。
后稷原是嫡生长子,帝喾为何将他憎恨?
将他扔在寒冰之上,鸟儿为何覆翼送暖?
为何长大仗弓持箭,善治农业怀有奇能?
出生既已惊动上天,为何后嗣繁荣昌盛?
西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
是怎样撤除岐地社庙,承受天命享有殷国?
祖先携宝迁居岐山,如何能使百姓前来依傍?
殷纣已受妲己迷惑,劝谏之言又有何用?
纣王赐他亲子肉酱,西伯心痛告祭于天。
为何纣王亲受天罚,殷商命运仍难挽救?
太公吕望在店中卖肉,姬昌为何能辨贤能?
听到挥刀振动发声,文王为何大为欢喜?
武王姬发诛纣灭商,为何抑郁不能久忍?
抬着文王灵牌发动战役,为何充满焦急之情?
太子申生自缢而死,究竞为了什么缘故?
既然已经惊天动地,又有谁能心怀畏惧?
上帝既降下天命,为何王者却不谨慎修德?
既然已经统治天下,为何又被他人取代?
初把伊尹视作小臣,后来用作辅政宰相。
身为商汤辅佐大臣,为何死后荣获宗庙配享?
阖庐有功寿梦之孙,少年遭受离散之苦。
为何壮年奋厉勇武,能使他的威名远布?
彭祖烹调雉鸡之羹,为何帝尧喜欢品尝?
得享高寿年岁太多,为何竞有那么久长?
周代王朝共公治民,厉王君主为何发怒?
国人生命原本微贱,自卫力量为何牢固?
惊于妇言不再采薇,白鹿为何将其庇佑?
北行来到回水之地,一起饿死何乐可为?
哥哥拥有善咬猛犬,弟弟又打什么主意?
一百辆车换一条狗,交易不成反失禄米。
傍晚时分雷鸣电闪,想要归去有何忧愁?
国家庄严不复存在,对着上帝有何祈求?
伏身藏匿洞穴之中,还有什么事情要讲?
楚求功勋兴兵作战,国势如何能够久长?
悔悟过失改正错误,我又有何言词可陈?
吴王阖庐与楚争国,我们久已被他战胜!
环绕穿越里社丘陵,为何私通之人却生出令尹子文?
我曾告诉贤者堵敖,楚国将衰不能久长。
为何他能杀君自立,忠名更加显著光大?
遂:往。传道:传说。
上下:指天地。
冥昭:指昼夜。瞢暗:昏暗不明的样子。极:穷究。
冯翼:大气鼓荡流动的样子。象:本无实物存在的只可想象的形。
时:通“是”,这样。
三合:参错相合。三,通“参”。化:化生。
圜:天体。九重:九层。
功:事。
斡:转轴。维:绳。天极:天的顶端。加:安放。
八柱:古代传说有八座大山做支撑天空的柱子。当:在。
九天:指天的中央和八方。际:边界。属:连接。
隅:角落。隈:弯曲的地方。
沓:会合,指天地相合。十二:指古天文学家把天划分的十二区,每区都有星宿做标记。
蒙汜:古代神话中太阳在晚上停住的地方。
明:天亮。晦:夜晚。
夜光:月亮。德,德行,一说通“得”,得以。
顾菟:菟,即“兔”,“顾菟”是月中的兔名,闻一多认为即蟾蜍。
女岐:或作“女歧”,神话中的神女,没有丈夫而生了九歌孩子。合,匹配。取:得,生。
伯强:大厉疫鬼。惠气:和气。
阖:关闭。
角宿,二十八宿(xiù)之一,东方青龙的第一宿,由两颗星组成,夜里出现在东方,古代传说两颗星之间为天门。曜灵:太阳。
任:胜任。汩:治理。鸿:通“洪”,洪水。师:众人。尚:推举。
佥:皆。课:考察。行:用。
鸱龟曳衔:高亨(hēng)先生认为大概是古代神话,鲧治水的时候,有鸱龟引路,去偷息壤,鲧就听从他们。鸱,一种鸷(zhì)鸟,猫头鹰之类。曳,牵引。衔,马口铁。
顺欲:符合要求。帝:帝舜。刑:诛罚。
遏:禁闭。羽山:神话中的山名。施:通“弛”,释放。
伯禹:即禹,禹称帝前被封为夏伯,所以又称为伯禹。愎鲧:从鲧腹中生出来。
纂:继续。就:跟从。绪:事业。考:父亲。
窴:通“填”。
方:分。九则:指九州岛,一说分土田为九等。坟:划分。
应龙:有翅膀的龙,传说大禹治水时,有应龙用尾巴划地,禹就依此挖通江河,导水入海。厉:通“历”。
康回冯怒:康回即共工,神话传说中的人物。冯怒,大怒。冯,通“凭”,满。墬:古“地”字。
九州:传说禹治水后把天下分为九州。错:通“措”。洿:深,一说挖掘。
椭:狭而长。顺:与椭同义。衍:余。
悬圃:古代神话中的地名,在昆仑山顶和天相通的地方。其尻安在:问的是昆仑山上的悬圃,它的麓尾在哪里。尻,尾。
增城:神话中的地名,在昆仑山上。九重:九层。
四方之门:昆仑山四面的门。从:出入。
辟启:打开。
日安不到:什么地方太阳照射不到。烛龙:神话中的神。
羲和:传说中替太阳驾车的神。扬:扬鞭。若华:若木的花,若木传说生长在日入的地方。
何兽能言:王逸《章句》:“言天下何所有石木之林,林中有兽能言语者乎?”
虬(qiú):神话中的无角龙。
虺(huǐ):毒蛇。倏(shū)忽:往来飘忽。
不死:长生不死。长人:指防风氏。
靡蓱(蓱):一种奇怪的萍草。蓱,通“萍”。九衢:一个靡蓱叶分九个叉。枲(xǐ):麻的别名。
一蛇吞象:《山海经·海内南经》载:“巴蛇食象,三岁而出其骨。君子服之,无心腹之疾。其为蛇青黄赤黑,一曰黑蛇青首,在犀牛西。”
黑水:水名。玄趾:地名。三危:山名。
延:长。
鲮(líng)鱼:神话中的怪鱼。鬿(qí)堆:神话中的怪鸟。堆,通“隹(zhuī)”,隹同“雀”。
羿:神话传说中善于射箭的英雄人物。彃(bì):射。乌:乌鸦,指古代神话传说中太阳里面的三足乌。解羽:指太阳被射落,里面三足乌的羽翼散落下来。
力:精力。献:贡献。功:指治水功业。一说“之”犹“用”,“之力”与“献功”对文。降省:下来视察。
嵞(tú):即“涂”。涂山,地名,其所在有数说,皆有文献依据。通:通“婚”。台桑:古地名。
闵:忧。妃:配偶。匹合:婚配。厥身是继:继,继嗣。
胡:为什么。维:语助词。快:快意。鼌饱:鼌(zhāo)即“朝”,一朝饱食,比喻一时的快乐。
启:禹的儿子。益:启的贤臣,禹曾选定他继承帝位。后:君主。卒:通“猝”。离,通“罹”,遭受。蠥(niè):忧患。
惟:通“罹”。而能拘是达:益、启的传说较多,闻一多《天问疏证》说:“案《天问》似谓禹死,益立,启谋夺益位而事觉,卒为益所拘,故曰‘启代益作后,卒然离蠥’。启卒脱拘而出,攻益而夺之天下,故曰‘何启罹忧而能拘是达’也。”达,逃脱。
射鞫(jū):解说甚多,金开诚《楚辞选注》以为泛指武器,意思是说在启和益作战时,益的部下都向启交出武器,而对启无所伤害。
后益:即益,因做过君主,所以叫后益。作:通“祚”,帝位。革:革除。播降:指繁荣昌盛。播,通“蕃”。降,通“隆”。
棘(jí):急。宾:朝见。商:“帝”字之讹。
屠:裂剥。而死分竟地:竟,委,抛弃。
帝:天帝。降:派下。夷羿:东夷有穷国的君主,擅长射箭,驱逐夏太康,自立为君,后被寒浞杀死。革孽:变革夏政,祸害夏民。
雒(luò)嫔(pín):洛水的美女,即宓妃。
冯:挟。珧(yáo):蚌蛤的甲壳,用以修饰弓的两头,这里指弓。利:用。决:套在右手大拇指上用象骨做成的用以钩弦的套子。封:大。
蒸:冬祭。膏:肥美的肉。后帝:天帝。若:顺悦。
浞(zhuó):即寒浞,传说是羿的相,谋杀羿而自立为君。纯狐:羿的妻子。眩:迷惑。妻:指羿妻。爰:于是。王逸《章句》:“言浞娶于纯狐氏女,眩惑爱之,遂与浞谋杀羿也。”
射革:传说羿力大善射,能射穿七层皮革。交:合力。吞:消灭。揆:计谋。
阻穷西征,岩何越焉:西征:西行。越:度越。
化而为黄熊,巫何活焉:活,复生。王逸《章句》:“言鲧死后化为黄熊,入于羽渊,岂巫医所能复生活也?”
秬(jù)黍:黑黍。莆(pú):即“蒲”,水草。雚(huán):通“萑(huán)”,芦类植物。营:耕种。全部耕种黑黍等庄稼,就在原来长满蒲苇的地方开垦耕种。
由:原因。并投:一起放逐,传说与鲧一起被放逐的还有共工、驩兜、三苗。疾:罪行。修盈:指罪行极多。
白蜺(ní)婴茀(fú):蜺,同“霓”。婴,缠绕。茀,曲。
天式:自然的法则。从横:即“纵横”,指阴阳二气的消长变化。阳:阳气。
大鸟何鸣:大鸟指王子侨尸体变成的大鸟。
蓱:蓱翳(yì),雨师的名字。
撰体协胁,鹿何膺之:撰,具有。协胁,胁骨骈生。膺:承受,一说通“应”。
鳌戴山抃:鳌,大龟。抃(biàn),拍手,四肢挥动。
释:放弃。陵行:在陆上行走。迁:移走。
惟浇在户,何求于嫂:浇,人名,寒浞的儿子。嫂:浇的嫂子女歧。
何少康逐犬,而颠陨厥首:少康,夏国君相的儿子。逐犬,打猎。颠陨,坠落。
女歧缝裳,而馆同爰止:女歧,浇嫂。止,息。
何颠易厥首,而亲以逢殆:颠易厥首,指错砍了女歧的头。颠,砍掉。殆,危险。
汤谋易旅:汤,“浇”的讹字。易旅,即制甲,制造作战用的衣甲。
覆舟斟寻,何道取之:斟寻,夏的同姓诸侯国。道,方法。
桀伐蒙山:桀,夏朝的亡国君主,极残暴。蒙山,古国名。
妺(mò)嬉(xī)何肆,汤何殛(jí)焉:妺嬉,即末喜,夏桀的元妃,为夏桀所宠,后被抛弃,于是与商汤的谋臣伊尹结交,灭了夏桀。肆,罪。殛,流放。妺嬉既帮汤灭了夏桀,她有何罪,而被汤也流放到了南巢?
父:舜的父亲瞽叟,溺爱后妻之子象,三人合伙多次谋害舜。舜闵在家,父何以鳏(guān),是说舜在成家问题上忧愁,他父亲为什么老让他独身?
姚:舜的姓,这里指舜的父亲。二女何亲:尧的两个女儿娥皇、女英。亲,姻,婿家。
亿:或作“意”,预料。指殷的贤臣箕子看见纣王使用象牙筷子,非常害怕,料想以此为开端,必然会有一系列奢侈的事情发生,后来纣王果然建造了十层玉台。
璜(huáng)台:玉台。成:层。极:尽,看透的意思。
女娲(wā)有体,孰制匠之:女娲,神话中的上古女帝,是天地万物和人的创造者。制匠,制造。
弟:指舜弟象。终然为害:指象一直想杀舜。
肆,通“(氵贳)(注:古体字,现已废弃)”,灌。体,一本作“矢”。闻一多考察《列女传·有虞二妃传》、《路史·发挥》卷二、《韩非子·内储说下》的有关记载,认为“肆犬豕”即“(氵贳)犬矢”,亦即“浴狗矢”,之处瞽瞍想灌醉舜然后杀死他,但娥皇、女英事先在舜的身上灌了狗屎,舜于是终日喝酒而不醉,使瞽瞍的阴谋不能得逞。灌了狗屎就喝不醉了,令人费解,故屈原就此发问。
吴获迄古:吴获,获,当为“伯”。吴伯,吴太伯。迄,当为“逃”。古,古公亶父。南岳:指霍山。止:居留。
去:一本作“夫”。斯:这里,是吴地。两男子:指太伯、仲雍。
鹄:天鹅,此处指鹄羹。饰玉:装饰美玉的鼎。后帝:指商汤。飨:请人享用。
帝:帝汤。降观:视察民情。伊挚:即伊尹,挚是伊尹的名。
条:鸣条,商汤打败夏桀的地方,一说是商汤流放夏桀的地方。致罚,给予惩罚。服:“民”的讹字。说,通“悦”。
简狄:传说是有戎国的美女,帝喾的次妃,生商朝的始祖契(xiè)。台:瑶台,简狄和她妹妹建疵(cī)居住的地方。喾:古代传说中的五帝之一,号高辛氏。宜:通“仪”,匹配。
玄鸟:燕子。贻:或作“诒”,赠送。喜:一本作“嘉”,指怀孕生子。
该:即王亥,契的六世孙。季:即王亥的父亲,叫冥。臧:善。
弊:通“庇”,寄居。有扈:即有易。
平胁曼肤,何以肥之:平,通“骿(pián)”,并胁。曼肤:指腹肥盛大。闻一多认为,此二句“状有易女之美”。
有扈(hù):当作“有易”。牧竖:指王亥。逢:相遇,指王亥相逢有易女。
击床先出:指王亥与有易女行淫,有易之人入而袭击其床,亥被杀,女则先自逸出。其命何从:当作“其何所从”,谓女从何而出。
恒:王恒,王亥之弟。季:王亥的父亲。朴:通“服”。服牛:服役之牛。
营:居。禄:疑读为“麓”。班禄,地名。但:疑通作“旦”。
昏:黄昏。微:通“昧”。有狄:有易。
繁:通“(上敏下鸟)(mǐn)(注:古体字,现已废弃)”。(上敏下鸟)鸟:鸮(xiāo)。萃:聚集。棘:酸枣树。负子肆情:负子:即“负兹”,“负兹”即“负菑”,意指藉草而卧。肆情,指行淫佚之事。
眩弟并淫,危害厥兄:谓亥与弟恒并淫有易之女,致亥被杀身死,故曰“危害厥兄”。眩,“胲(hǎi)”之形误,胲即王亥。
变化以作诈:有易女初与亥淫,而又与亥弟恒淫,故曰“变化以作诈”。后嗣而逢长:疑恒继兄居位,终娶有易女为后,其后子孙众多,血食弥久。
有莘:国名。爰:乃。极:到。
乞:索取。小臣:奴隶,指伊尹。吉妃:善妃。
小子:小孩,指伊尹。
媵(yìng):陪嫁。
出:释放。重泉:地名据《史记·夏本纪》载,夏桀曾将汤囚禁在夏台,重泉当是夏台中囚禁人的地方。辠(zuì)尤:辠,古“罪”字。辠尤:罪过。
不胜心:心中不能忍受。帝:指夏桀。
会朝:指甲子日的早晨。吾:指周。期:约定的日期。
苍鸟:鹰,比喻武王伐纣,将帅勇猛如鹰鸟群飞。
列击纣躬:列,分解。纣躬,纣的身体。叔旦:武王的弟弟周公旦。
揆:谋划。发,周武王的名。命:国运。咨嗟:叹息。
反:一本作“及”,等到。伊:助词,无义。
伐器:作战的武器,指军队。
并驱:并驾齐驱。翼:指商纣军队的两翼。
昭后:周昭王。南土:南方,指楚国。底:到。
逢:迎。雉:野鸡。
穆王:周穆王,西周第五代国君。巧梅:善御。梅,通“枚”,马鞭。周流:周游。
环理:周行。理,通“履”,行。
妖夫:妖人。炫,炫耀。号:吆喝,叫卖。
周幽:周幽王。褒姒:周幽王的王后。
反侧:反复无常。西伯姬昌八九十岁,仍然执鞭受命作牧。
齐桓:齐桓公,春秋五霸之一。九会:就此召集诸侯会盟。卒然:终于。身杀:指,齐桓公后期任用奸臣,造成内乱,最后被围困在宫中,饥渴而死。
乱惑:疯狂昏迷。
谗谄:指搬弄是非、奉承拍马的小人。谗,捏造黑白说人坏话。谄,阿谀奉承。服,用。
比干:纣的叔父,殷的忠臣,因忠谏而被挖心。逆:抵触,违背。
雷开:纣的奸臣。
圣人:指纣王的贤臣梅伯、箕子。一德:相同的品德。异方:不同的方式,这里指不同的结局。
梅伯:纣的诸侯,为人忠直,屡屡进谏,触怒纣王,被纣王杀死。醢(hǎi):古代的一种酷刑,把人杀死后剁成肉酱。箕子详狂:箕子:纣的叔父。
稷:后稷,周的始祖。元子:嫡妻生的长子。竺:通“毒”,憎恶。
投之于冰上,鸟何燠之:燠(yù),温暖。
何冯弓挟矢:冯,通“秉”,持。将,资。
惊帝切激:即《生民》所说的“以赫厥灵,上帝不宁”。
伯昌:周文王,周文王名昌,殷时封为雍州伯,又称西伯,故曰伯昌。号:“
《天问》是屈原楚辞中的一篇“奇”文:说它奇,不仅是艺术的表现形式不同于屈原的其他作品,更主要是从作品的构思到作品所表现出来的思想的“奇”——奇绝的内容显示出其惊人的艺术才华,表现出诗人非凡的学识和超卓的想像力!
《天问》是屈原思想学说的集粹,所问都是上古传说中不甚可解的怪事、大事,“天地万象之理,存亡兴废之端,贤凶善恶之报,神奇鬼怪之说”,他似乎是要求得一个解答,找出一个因果。而这些问题也都是春秋战国以来的许多学人所探究的问题,在诸子百家的文章里,几乎都已讨论到。屈子的《天问》则以惝恍迷离的文句,用疑问的语气说出来以成此钜制,这就是屈子所以为诗人而不是“诸子”的缘由。《天问》的天,颇有指一切法象的意味,与道家的“道”字,《易经》的“易”字,都是各家用以代表这些“法象”的名词,屈原为楚之宗室重臣,有丰富的学识和经历,以非凡才智作此奇文,颇有整齐百家、是正杂说之意,《天问》的光辉和价值也就很清楚地呈现于读者面前了!
从全诗的结构及内容来看,全诗373句1560字,是一首以四字句为基本格式的长诗,对天文、地理、历史、哲学等许多方面提出了一百七十多个(一说一百五十多个)问题,这些问题有许多是在他那个时代尚未解决而他又怀疑的,也有明知故问的,对许多历史问题的提问,往往表现出作者的思想感情、政治见解和对历史的总结、褒贬;对自然所提的问题,表现的是作者对宇宙的探索精神,对传说的怀疑,从而也看出作者比同时代人进步的宇宙观、认识论。《天问》以新奇的艺术手法表现精深的内容,使之成为世界文库中绝无仅有的奇作。
全诗总体看来大致可分两大部分。每部分又可分为若干小节。
从篇首至“曜灵安藏”,这部分屈子问的是天,宇宙生成是万事万物的先决,这便成了屈原问难之始,其中从“遂古之初”至“何以识之”问的是天体的情况,“明明暗暗”四句讲宇宙阴阳变化的现象。第二小节自“圜则九重”到“曜灵安藏”则是对日月星辰提问:它们何以不会坠落?太阳每日要走多少路?月亮何以有阴晴圆缺?以及有关日月的一些传说的疑问。从“不任汩鸿”起问的地事,从禹治水过渡到“何气通焉”说的是古传说中关于地球的一些情况,而“日安不到”以下六句则就地球上所看到的日的现象发问。第三节从“焉有石林”到“乌焉解羽”一节多为二句一问,都是当时民间传说中的怪事。
以上《天问》的第一大部分,大体是就自然界的事物发问,并联想到与自然有关的一些神话与历史传说,文章富有变化,联想丰富而有情致,除少数可能有错简外(如“河海应龙”二句或为错简,或有失误),不能以后人习惯的文章结构之法去看它,而认为是“与上下文不属”,杂乱而无章法。
从“禹之力献功”起,对大量的神话故事和历史传说与史实提出了问题,这些各种各样的人事问题构成了《天问》的第二大部分。
女岐、鲧、禹、共工、后羿、启、浞、简狄、后稷、伊尹……,屈子对这些传说中的事和人,一一提出了许多问题,在对这些人与神的传说的怀疑中,往往表现着诗人的情感、爱憎。尤其是关于鲧禹的传说,表现了作者极大的不平之情,他对鲧治水有大功而遭极刑深表同情,在他看来,鲧之死不是如儒家所认为的是治水失败之故,而是由于他为人正直而遭到了帝的疑忌,这种“问”,实际上表现了诗人对自己在政治斗争中所遭遇到的不平待遇的愤懑,《天问》的思想光辉就应当是这样来理解的。
自“天命反侧”起则进一步涉及商周以后的历史故事和人物诸如舜、桀、汤、纣、比干、梅伯、文王、武王、师望、昭王、穆王、幽王、褒姒直到齐桓公、吴王阖庐、令尹子文……,屈原提出的好多问题,充分表现了作者对历史政治的正邪、善恶、成败、兴亡的看法,这些叙述可以看成是这位“博闻强志”的大诗人对历史的总结,比《离骚》更进一步、更直截了当地阐明了自己的政治主张,而对楚国政治现实的抨击,也是希望君主能举贤任能,接受历史教训,重新治理好国家的一种变幻了的表现手法。
《天问》的艺术表现手法主要是以四字为句,以问的形式从一个问题联想到另一个问题。细细读去还是可以理清脉络,弄明主脑的。《天问》在语言运用上与屈赋的其他篇章不尽相同,通篇不用“兮”字,也没“些”、“只”之类的语尾助词。句式以四言为主,间杂以三、五、六、七言。大致四句为一节,每节一韵,节奏、音韵自然协调。有一句一问、二句一问、三句一问、四句一问等多种形式。又用“何”、“胡”、“焉”、“几”、“谁”、“孰”、“安”等疑问词交替使用,富于变化,因而尽管通篇发问,读来却圆转活脱而不呆板,参差错落而有风致,所以前人评沦说:“或长言,或短语,或错综,或对偶,或一事而累累反复,或数事而熔成一片,其文或峭险,或澹宕,或佶倔,或流利,诸法备尽,可谓极文章之变态。”(俞樾《评点楚辞》引孙鑛语)这构成了《天问》独特的艺术风格,当然它表现的是屈原的学术思想,问的是实实在在的问题。因此在修辞手法上,自然没有像《离骚》、《九歌》、《九章》那样绮丽而富于浪漫色彩,但正如清贺裳《骚筏》所评“其词与意,虽不如诸篇之曲折变化,自然是宇宙间一种奇文”。
青春受谢,白日昭只。
春气奋发,万物遽(jù)只。
冥(míng)凌浃(jiā)行,魂无逃只。
魂魄归来!无远遥只。
魂乎归来!无东无西,无南无北只。
东有大海,溺水浟(yōu)浟只。
螭龙并流,上下悠悠只。
雾雨淫淫,白皓(hào)胶只。
魂乎无东!汤谷寂寥只。
魂乎无南!南有炎火千里,蝮蛇蜒只。
山林险隘(ài),虎豹蜿只。
鰅(yú)鳙(yōnɡ)短狐,王虺(huǐ)骞只。
魂乎无南!蜮(yù)伤躬只;
魂乎无西!西方流沙,漭洋洋只。
豕首纵目,被发鬤(nánɡ)只。
长爪踞(jù)牙,诶(xī)笑狂只。
魂乎无西!多害伤只。
魂乎无北!北有寒山,趠(chuò)龙赩(xì)只。
代水不可涉,深不可测只。
天白颢(hào)颢,寒凝凝只。
魂乎无往!盈北极只。
魂魄归来!闲以静只。
自恣荆楚,安以定只。
逞志究欲,心意安只。
穷身永乐,年寿延只。
魂乎归来!乐不可言只。
五谷六仞,设菰梁只。
鼎臑盈望,和致芳只。
内鸧鸽鹄,味豺羹只。
魂乎归来!恣所尝只。
鲜蠵(xī)甘鸡,和楚酪(lào)只。
醢(hǎi)豚苦狗,脍苴(jū)蒪(pò)只。
吴酸蒿(hāo)蒌(lóu),不沾薄只。
魂兮归来!恣所择只。
炙鸹(ɡuā)烝凫(fú),煔(qián)鹑(chún)敶(chén)只。
煎鰿膗雀,遽爽存只。
魂乎归来!丽以先只。
四酎(zhòu)并孰,不涩嗌(yì)只。
清馨冻饮,不歠(chuò)役只。
吴醴(lǐ)白蘖(niè),和楚沥只。
魂乎归来!不遽惕只。
代秦郑卫,鸣竽张只。
伏戏《驾辩》,楚《劳商》只。
讴和《扬阿》,赵萧倡只。
魂乎归来!定空桑只。
二八接舞,投诗赋只。
叩钟调磬(qìng),娱人乱只。
四上竞气,极声变只。
魂乎归来!听歌譔(zhuàn)只。
朱唇皓齿,嫭(hù)以姱(kuā)只。
比德好闲,习以都只。
丰肉微骨,调以娱只。
魂乎归来!安以舒只。
嫮(hù)目宜笑,娥眉曼只。
容则秀雅,稚朱颜只。
魂乎归来!静以安只。
姱(kuā)修滂(pāng)浩,丽以佳只。
曾颊(jiá)倚耳,曲眉规只。
滂心绰态,姣丽施只。
小腰秀颈,若鲜卑只。
魂乎归来!思怨移只。
易中利心,以动作只。
粉白黛黑,施芳泽只。
长袂拂面,善留客只。
魂乎归来!以娱昔只。
青色直眉,美目媔(mián)只。
靥(yè)辅奇牙,宜笑嘕(yān)只。
丰肉微骨,体便娟只。
魂乎归来!恣(zì)所便只。
夏屋广大,沙堂秀只。
南房小坛,观(ɡuàn)绝霤(lìu)只。
曲屋步壛(yán),宜扰畜只。
腾驾步游,猎春囿(yòu)只。
琼轂错衡,英华假只。
茝兰桂树,郁弥路只。
魂乎归来!恣志虑只。
孔雀盈园,畜鸾皇只!
鵾(kūn)鸿群晨,杂鶖(qiū)鸧只。
鸿鹄代游,曼骕(sù)驦(shuānɡ)只。
魂乎归来!凤凰翔只。
曼泽怡面,血气盛只。
永宜厥身,保寿命只。
室家盈廷,爵(jué)禄盛只。
魂乎归来!居室定只。
接径千里,出若云只。
三圭(guī)重侯,听类神只。
察笃(dǔ)夭隐,孤寡存只。
魂兮归来!正始昆只。
田邑千畛(zhěn),人阜(fù)昌只。
美冒众流,德泽章只。
先威后文,善美明只。
魂乎归来!赏罚当只。
名声若日,照四海只。
德誉配天,万民理只。
北至幽陵,南交阯(zhǐ)只。
西薄羊肠,东穷海只。
魂乎归来!尚贤士只。
发政献行,禁苛暴只。
举杰压陛,诛(zhū)讥罢只。
直赢在位,近禹麾(huī)只。
豪杰执政,流泽施只。
魂乎来归!国家为只。
雄雄赫(hè)赫,天德明只。
三公穆(mù)穆,登降堂只。
诸侯毕极,立九卿只。
昭质既设,大侯张只。
执弓挟矢,揖(yī)辞让只。
魂乎来归!尚三王只。
四季交替春天降临,太阳是多么灿烂辉煌。
春天的气息蓬勃奋发,万物繁荣急遽地生长。
遍地是冬天的余阴残冰,魂也没有地方可以逃亡。
魂魄归来吧!不要去遥远的地方。
魂啊归来吧!不要去东方和西方,也不要去南方和北方。
东方有苍茫大海,沉溺万物浩浩荡荡。
没角的螭龙顺流而行,上上下下出波入浪。
迷雾阵阵淫雨绵绵,白茫茫像凝结的胶冻一样。
魂啊不要去东方!旸谷杳无人迹岑寂空旷。
魂啊不要去南方!南方有烈焰绵延千里,蝮蛇蜿蜒盘绕长又长。
山深林密充满险阻。虎豹在那儿逡巡来往。
鰅鳙短狐聚集害人,大毒蛇王虺把头高扬。
魂啊不要去南方!鬼蜮含沙射影把人伤。
魂啊不要去西方!西方一片流沙到处都是,无边无际渺渺茫茫。
猪头妖怪眼睛直着长。毛发散乱披在身上。
长长的爪子锯齿般的牙,嬉笑中露出疯狂相。
魂啊不要去西方!那儿有很多东西把人伤。
魂啊不要去北方!北方有寒冷的冰山。烛龙身子通红闪闪亮。
一条代水不能渡过,水深无底没法测量。
天空飞雪一片白茫茫,寒气凝结四面八方。
魂啊不要前去!冰雪堆满北极多么荒凉。
魂魄归来吧!这里悠闲自在清静安康。
在荆楚故国可以自由自在,不再飘泊生活能够安定。
万事如意随心所欲,无忧无虑心神安宁。
终身都能保持快乐,延年益寿得以长命。
魂魄归来吧!这里的欢乐说不尽。五谷六仞,设菰。五谷粮食高堆十几丈,桌上雕胡米饭满满盛。鼎臑,和致芳只。鼎中煮熟的肉食满眼都是,调和五味使其更加芳馨。内鸧鸽味豺羹只。鸧鹒鹁鸠天鹅都收纳,再品味鲜美的豺狗肉羹。
魂魄归来吧!请任意品尝各种食品。
新鲜甘美的大龟肥鸡,和上楚国的酪浆滋味新。
猪肉酱和略带苦味的狗肉,再加点切细的香菜茎。
吴国的香蒿做成酸菜,吃起来不浓不淡口味纯。
魂魄归来吧!请任意选择素蔬荤腥。
火烤乌鸦清蒸野鸭,烫熟的鹌鹑案头陈。煎鰿膗遽爽存只。煎炸鲫鱼炖煨山雀,多么爽口齿间香气存。
魂魄归来吧!归附故乡先来尝新。
四重酿制的美酒已醇,不涩口也没有刺激性。
酒味清香最宜冰镇了喝,不能让仆役们偷饮。
吴国的甜酒曲蘖酿制,再把楚国的清酒掺进。
魂魄归来吧!不要惶悚恐惧战战兢兢。
代秦郑卫四国的乐章,竽管齐鸣吹奏响亮。
伏羲氏的乐曲《驾辩》,还有楚地的乐曲《劳商》。
合唱《扬阿》这支歌,赵国洞箫先吹响。
魂魄归来吧!请你调理好宝瑟空桑。
两列美女轮流起舞,舞步与歌辞的节奏相当。
敲起钟调节磬声高低,欢乐的人们好像发狂。
各国的音乐互相比美,乐曲变化多端尽周详。
魂魄归来吧!来欣赏各种舞乐歌唱。
美人们唇红齿白,容貌倩丽实在漂亮。
品德相同性情娴静,雍容高雅熟悉礼仪典章。
肌肉丰满骨骼纤细,舞姿和谐令人神怡心旷。
魂魄归来吧!你会感到安乐舒畅。
美目秋波转巧笑最动人,娥眉娟秀又细又长。
容貌模样俊美娴雅,看她细嫩的红润面庞。
魂魄归来吧!你会感到宁静安详。
美艳的姑娘健壮修长,秀丽佳妙仪态万方。
面额饱满耳朵匀称,弯弯的眉毛似用圆规描样。
心意宽广体态绰约,姣好艳丽打扮在行。
腰肢细小脖颈纤秀,就像用鲜卑带约束一样。
魂魄归来吧!相思的幽怨会转移遗忘。
她们心中正直温和,动作优美举止端庄。
白粉敷面黛黑画眉,再把一层香脂涂上。
举起长袖在面前拂动,殷勤留客热情大方。
魂魄归来吧!晚上还可以娱乐一场。
有的姑娘长着黑色直眉,美丽的眼睛逸彩流光。
迷人的酒涡整齐的门牙,嫣然一笑令人心舒神畅。
肌肉丰满骨骼纤细,体态轻盈翩然来往。
魂魄归来吧!你爱怎么样就怎么样。
这里的房屋又宽又大,朱砂图绘厅堂明秀清妍。
南面的厢房有小坛,楼观高耸超越屋檐。
深邃的屋宇狭长的走廊,适合驯马之地就在这边。
或驾车或步行一起出游,射猎场在春天的郊原。
玉饰的车毂金错的车衡,光彩夺目多么亮丽鲜艳。
一行行的茝兰桂树,浓郁的香气在路上弥漫。
魂魄归来吧!怎样游玩随您的意愿。
羽毛鲜艳的孔雀满园,还养着稀世的凤凰青鸾。
鵾鸡鸿雁在清晨啼叫,水鹜鸧鹒的鸣声夹杂其间。
天鹅在池中轮番嬉游,鹔鷞戏水连绵不断。
魂魄归来吧!看看凤凰飞翔在天。
润泽的脸上满是笑容,血气充盛十分康健。
身心一直调养适当,保证长命益寿延年。
家族中人充满朝廷,享受爵位俸禄盛况空前。
魂魄归来吧!安居的宫室已确定不变。
这里的道路连接千里,人民出来多如浮云舒卷。
公侯伯子男诸位大臣,听察精审有如天神明鉴。
体恤厚待夭亡疾病之人,慰问孤男寡女送温暖。
魂魄归来吧!分清先后施政行善。
田地城邑阡陌纵横,人口众多繁荣昌盛。
教化普及广大人民,德政恩泽昭彰辉映。
先施威严后行仁政,政治清廉既美好又光明。
魂魄归来吧!赏罚适当一一分清。
名声就像辉煌的太阳,照耀四海光焰腾腾。
功德荣誉上能配天,妥善治理天下万民。
北方到达幽陵之域。南方直抵交趾之境。
西方接近羊肠之城,东方尽头在大海之滨。
魂魄归来吧!这里尊重贤德之人。
发布政令进献良策,禁止苛政暴虐百姓。
推举俊杰坐镇朝廷,罢免责罚庸劣之臣。
让正直而有才者居于高位,使他们作辅弼在楚王近身。
豪杰贤能的臣子掌握权柄,德泽遍施百姓感恩。
魂魄归来吧!国家需要有作为之君。
楚国的威势雄壮烜赫,上天的功德万古彪炳。
三公和睦互相尊重,上上下下进出朝廷。
各地诸侯都已到达,辅佐君王再设立九卿。
箭靶已树起目标鲜明,大幅的布侯也挂定。
射手们一个个持弓挟箭,相互揖让谦逊恭敬。
魂魄归来吧!崇尚效法前代的三王明君。
谢:离去。受谢,是说春天承接着冬天离去。
遽:竞争。
冥:幽暗。凌:冰。浃:周遍。
溺水:谓水深易沉溺万物。浟浟:水流的样子。
并流:顺流而行。
皓胶:本指冰冻的样子,这里指雨雾白茫茫,像凝固在天空一样。
汤谷:即"旸谷",传说中的日出之处。
炎火千里:据《玄中记》载,扶南国东有炎山,四月火生,十二月灭,余月俱出云气。蜒:长而弯曲的样子。
蜿:行走的样子。
鰅鳙短狐:都是善于害人的怪物。王虺:大毒蛇。骞:虎视眈眈。
蜮:含沙射影的害人怪物。
纵目:眼睛竖起。鬤:毛发散乱的样子。
踞牙:踞,当作"锯";锯牙,言其牙如锯也。诶:同"嬉"。
逴龙:即"烛龙",神话传说中人面蛇身的怪物。逴,古音同"烛"。赩:赤色。
代水:神话中的水名。
颢颢:闪光的样子,这里指冰雪照耀的样子。
自恣:随心所欲。
逞:施展。究:极尽。
穷身:终身。
五谷六仞,设菰(ɡū)。六仞:谓五谷堆积有六仞高。仞,八尺。设:陈列。菰粱:雕胡米,做饭香美。鼎臑(ér),和致芳只。臑:煮烂。盈望:满目都是。和致芳:调和使其芳香。内鸧鸽(cānɡ)味豺羹(gēng)只。内:同"肭",肥的意思。鸧:鸧鹒,即黄鹂。味:品味。
蠵:大龟。酪:乳浆。
醢(海):肉酱。苦狗:加少许苦胆汁的狗肉。脍:切细的肉,这里是切细的意思。苴蒪:一种香莱。
蒿蒌:香蒿,可食用。沾:浓。薄:淡。
鸹:乌鸦。凫:野鸭。煔:把食物放入沸汤中烫熟。煎鰿(jí)膗(chuái)遽(qú)爽存只。鰿:鲫鱼。臛:肉羹。遽:通"渠",如此。爽存:爽口之气存于此。
丽:附着、来到。
酎:醇酒。四酎,四重酿之醇酒。孰:同"熟"。歰嗌:涩口剌激咽喉。
不歠役:不可以给仆役低贱之人喝。
醴:甜酒。白蘖:米曲。沥:清酒。
代秦郑卫:指当时时髦的代、秦、郑、卫四国乐舞。
伏戏:印伏羲,远古帝王。驾辩:乐曲名。劳商:曲名。
扬阿:歌名。
定:调定。空桑:瑟名。
二八:女乐两列,每列八人。接:连。接舞,指舞蹈此起彼伏。投诗赋:指舞步与诗歌的节奏相配合。投,合。
乱:这里指狂欢。
四上:指前文代、秦、郑、卫四国之鸣竽。竞气:竞赛音乐。
撰:具备。此句谓各种音乐都具备。
嫭:美丽。姱:美丽。
比德:指众女之品德相同。好闲:指性喜娴静。习:娴熟,指娴熟礼仪。都:指仪态大度。
嫮:同"嫭",美好的意思。
则:模样。
滂浩:广大的样子,这里指身体健美壮实。
曾颊:指面部丰满。曾,重。倚耳:指两耳贴后,生得很匀称。规:圆规。
滂心:心意广大,指能经得起调笑嬉戏。
鲜卑:王逸注:"衮带头也。言好女之状,腰支细少,颈锐秀长,靖然而特异,若以鲜卑之带约而束之也。"
易中利心:心中正直温和。易,直;利,和。
泽:膏脂。
昔:晚上。
青色:指用黛青描画的眉毛。直眉:双眉相连。直,同"值"。媔:眼睛美好的样子。
靥辅:脸颊上的酒涡。奇牙:门齿。嘕(嫣):同"嫣",笑得好看。
便娟:轻盈美好的样子。
恣所便:随您的便,任你所为。
夏屋:大屋。夏,同"厦"。沙堂:用朱砂图绘的厅堂。
房:堂左右侧室。观:楼房。霤:指屋檐。绝溜,超过屋檐,形容楼高。
曲屋:深邃幽隐的屋室。步壛:长廊。壛同"檐"。扰畜:驯养马畜。
腾驾:驾车而行。琼轂(ɡǔ)错衡,英华假只。琼毂:以玉饰毂。错衡:以金错饰衡。衡,车上横木。假:大。
水鸟名,据传似鹤而大,青苍色。
代游:一个接一个地游戏。曼:连续不断。鹔鷞:水鸟名,一种雁。
曼泽:细腻润泽。
室家:指宗族。盈廷:充满朝廷。
接径:道路相连。出若云:言人民众多,出则如云。
三圭:古代公执桓圭,侯执信圭,伯执躬圭,故曰三圭,这里指公、侯、伯。重侯:谓子、男,子男为一爵,故言重侯。三圭重侯,指国家的重臣听类神:听察精审,有如神明。
察笃:明寨、优待。夭:未成年而死。隐:疾痛,指病人。存:慰问。
正始昆:定仁政之先后。正,定。昆,后。
畛:田上道。阜昌:众多昌盛。
美:指美善的教化。冒:覆盖、遍及。众流:指广大人民。
先威后文:先以威力后用文治。
幽陵、交址、羊肠:皆为地名,幽陵在今。辽宁南部一带,交址在今两广一带,羊肠在今山西西北部一带。
献行:进献治世良策。
举杰压陛:推举俊杰,使其立于高位。压:立。诛讥:惩罚、责退。罴(pí皮):同"疲",疲软,指不能胜任工作的人。
直赢:正直而才有余者。禹麾:蒋骥《山带阁注楚辞》说:"疑楚王车旗之名,禹或羽字误也。"
雄雄赫赫:指国家成势强盛。
穆穆:此指和睦互相尊重的样子。登降:上下,此指出入。堂:指朝廷。
毕极:全都到达。
昭质:显眼的箭靶。大侯:大幅的布制箭靶。
揖辞让:古代射礼,射者执弓挟矢以相揖,又相辞让,而后升射。
三王:楚三王,即《离骚》中的"三后",指句亶王、鄂王、越章王。
王逸说:“《大招》者,屈原之所作也。或曰景差,疑不能明也。”汉代既已不能明,则后世更是聚讼纷纷。洪兴祖认为“《大招》恐非屈原作”,朱熹则斩钉截铁地说:“《大招》决为(景)差作无疑也。”黄文焕、林云铭、蒋骥、牟廷相等皆主屈原作。梁启超以其中有“小腰秀颈,若鲜卑只”一语,定为汉人作,刘永济、游国恩从之,朱季海则更具体地说是淮南王或其门客所作。我们认为,《大招》是屈原所作是可信的,但它不应当是王逸所说屈原放逐九年,精神烦乱,恐命将终,故自招其魂;也不是林云铭、蒋骥所肯定的“原招怀王之词”。这篇作品语言古奥,形式上不及《招魂》有创造性,应当是反映了较早的楚宫招魂词形式。所以,不当产生在《招魂》之后,而只能在它之前。公元前329年,楚威王卒,《大招》应是招威王之魂而作。其时屈25岁(胡念贻)班究认为屈原生于前353年,在诸家推算屈原生年中最为可信)。以“大招”名篇是相对于《招魂》而言,《招魂》是屈原招怀王之魂所作,《大招》是招怀王之父威王之魂所作,故按君王之辈份,名曰“大招”。
本篇开始按招魂词的固定格式陈述四方险恶,呼唤魂不要向东、向南、向西、向北,然后即写楚国宫廷的美味佳肴,音乐舞蹈美女之盛,宫室之富丽堂皇,苑圃禽鸟之珍异,最后夸饰楚国之地域辽阔、人民富庶、政治清明。其中对楚国遵法守道、举贤授能、步武三王一段的描写,实际上是屈原理想化了的美政。《离骚》中回顾年青时的政治理想,正由此而来,且一脉相承。全篇末尾云:“魂乎来归,尚三王只。”这同《离骚》中称述“三后之纯粹”,《抽思》中“望三王(原误作“五”)以为像”的情形一样,都反映出屈原作为楚三王的后代,追念楚国最强盛的时代,既要尊称国君先祖,又要光耀自己始祖的心情。因此,《大招》已不是单一的招魂祝辞,而是于其中蕴含了一定的思想。一方面,通过极言东南西北四方环境的险恶,极力铺陈楚国饮食、乐舞、宫室的丰富多彩、壮伟华丽,来招唤楚威王的亡魂,表达了对楚君的无限忠心和眷恋之情;“自曼泽怡面以下,皆帝王致治之事。永宜厥身,则本身之治也。室家盈庭(廷),则劝亲之经也。正始必自孤寡,文王治岐之所先也。阜民必本田邑,周公《七月》之所咏也。发政而禁苛暴,省刑薄敛之功。举杰而诛讥罢(疲),举直错枉之效也。直赢者使近禹麾,所以承弼厥辟。豪杰者使流泽施,所以阜成兆民也。末章归之射礼,则深厌兵争之祸,而武王散军郊射之遗意也。于此可以见原志意之远,学术之醇,迥非管韩孙吴及苏张庄惠游谈杂霸之士之所能及。”(蒋骥《楚辞余论》)这样,作品的现实意义和战斗性便大大加强了。
本篇在结构上也具有特点。采用开门见山的手法,直接点题,一气而下。环环相扣,所以诸家分章颇分歧。由“青春受献”而时光飞逝,春色盎然而万物竞相展现自己的生命力,点出招魂的具体时节。下文“魂乎归来,无东无西,无南无北”的呼唤,入题自然,干净利索。在对四方险恶环境的夸张描述之后,以“魂魄归徕,闲以静只。自恣荆楚,安以定只”转入到对楚国故地的环境描写,阐联顺当,一点也不显得突兀。并以“闲以静只”、“安以定只”、“逞志究欲,心意安只”、“年寿延只”作为主题,给下文的大肆铺叙作纲领。在对楚国饮食、乐舞、美人、宫室等的铺排和炫耀中,以“定空桑只”、“安以舒只”、“静以安只”、“恣所便只”等与它们相呼应,前后照应,相互关联。下一层紧承“居室定只”,由室内而扩展到室外的“接径千里”,由此联想到“出若云只”的楚国人民,以此为出发点,很自然地引出作者对治理国家、造福人民的清明政治的向往,使文章在结构上浑然一体。
《大招》在语言描写上虽然比不上《招魂》的浪漫奇诡,但仍以其华丽多采的语言,给我们展现出一幅幅奇谲诡异、绚丽多姿的画面。尤其是描写美人的一段,不仅描绘她们的容貌、姿态、装饰,而且深入展现其心灵性情,不同气质、不同状貌的美人纷纷登场亮相,具有浓郁的楚民族风范。全诗几乎都用四言句,显得简洁整齐、古朴典雅,反映了屈原早年的创作风格。